In due volumi miscellanei alle segnature Qq. D. 64 e Qq. B. 6 del Fondo Manoscritti della Biblioteca Senatoria di Palermo (Fondo notoriamente prezioso perchè i documenti che custodisce, nonostante siano in gran parte copie, sono prevalentemente copie di documenti scomparsi che, fino ad ora, nessuno ha potuto inficiare di falso), l’attenzione di chi scrive è stata attirata da tre documenti riguardanti la successione di Alfonso I (V) a Giovanna II d’Angiò sul trono della Sicilia peninsulare e, dopo la di lui morte, la conseguente devoluzione del Regno peninsulare medesimo al ramo bastardo della Casa d’Aragona con Ferrante I, mentre la posizione di pretensione di Renato d’Angiò continua ad essere disattesa.

Più precisamente. Il volume Qq. D. 64, miscellaneo, già di proprietà di Michele Schiavo contiene al n° 10, sotto il titolo Romanae Ecclesiae Iura in Regno Siciliae, la successione nei feudi normanni nell’Italia Meridionale assieme all’annotazione delle investiture da parte dei Romani Pontefici che concretano lo jus eminente della Chiesa Romana sui feudi sopradetti e soprattutto sul Ducato di Puglia e sul Principato di Capua la cui storia, sia pure per sommi capi, viene seguita fino alla formazione di quello Stato che sarà denominato Regnum Siciliae Apuliae Ducatus et Capuae Principatus. Il tratto notevole della narrazione che si avvicina molto a quella delle genealogie è costituito dall’ostentata ignoranza della Sicilia come centro generatore del Regno meridionale e, nonostante ciò, dall’emergere della locuzione Sicilia citra et ultra Farum; dal mettere in rilievo gli sforzi dei Pontefici di ridurre il Regno in liberam Romanae Ecclesiae potestatem e tuttavia una valutazione neutra del Vespro, nonchè l’accessione alla Dinastia aragonese presentata come frutto della necessità (cum absque rege Siculi esse non possunt), ma anche dell’asserito diritto dinastico; comunque, l’investitura pontificale, espressione della sovranità eminente viene data successivamente ai Dinasti angioini, mentre il possesso aragonese della Sicilia ultra viene motivato dal diritto di guerra, dalla debellatio.

Del resto, l’opuscolo percorre le vicende del Regno (quello angioino) fino a Giovanna II, all’adozione di Alfonso d’Aragona dichiarato figlio, erede vicario e successore (20 luglio 1421) dopo che l’undici settembre del precedente anno era stato investito per procura del Ducato di Calabria e, infine, ai tentennamenti della Regina che portano alla ribalta gli Angiò ultrageniti. Si ha quindi l’intervento diretto della Chiesa Romana che si presenta non soltanto come titolare della sovranità eminente, ma anche come interprete della volontà dei Grandi del Regno. Da quì l’investitura ad Alfonso d’Aragona e la legittimazione alla successione di Ferrante e dei suoi discendenti.

L’interessante opuscolo che, come si è detto, proviene dalla biblioteca di Michele Schiavo, è adespota; tuttavia, è la premessa logica all’orazione che Teodoro Lelio, allora vescovo di Feltre, pronunzia alla presenza di Luigi XI re di Francia nella sua qualità di oratore apostolico o, piuttosto, di legato pontificio inviato da Pio II, per giustificare l’investitura del Regno di Sicilia a Ferrante d’Aragona; ma non è neanche estraneo allo stile del Vescovo di Feltre. L’orazione del Legato pontificio si legge nel Ms. Qq. B. 6. della Biblioteca Senatoria di Palermo, miscellaneo, al n° 1, sotto il titolo Theodori Lelii episcopi feltrensis oratoris apostolici ad Serenissimum regem Francorum beatissimi Pii pontificis maximi oratio in qua iustitia investiturae Siciliae regni defenditur et regi male suggesta purgatur.

Lo scritto del Lelio non è interessante soltanto per il fatto contingente, ma anche per la fonte da cui proviene che è connotata da una potestà proveniente da Dio e, di conseguenza, soluta dalle leggi umane, caratteristica che si dispiega attraverso un metodo in cui la storia sacra sottende quella profana che da essa viene assorbita. In questa sede, non si dirà altro, rimandando ad altra sede l’analisi dello scritto.

Testimonianza di quanto il sacro possa mescolarsi al profano e di quanto gli interessi particolari possano essere stati veicolati, nei secoli passati dagli interessi generali della Chiesa è il terzo scritto dal titolo Theodori Lelii episcopi Tarvisini ad Ferdinandum Siciliae regem [epistola]; infatti, il Lelio che, frattanto, è stato traslato dalla sede di Feltre a quella di Treviso, compiuta la delicata missione presso Luigi XI, ne riferisce a una delle parti in causa, a Ferrante d’Aragona, vantando le sue scaturigini teramane (e, dunque, del Regno di Sicilia peninsulare) con l’evidente intenzione di farsene un merito.

Il Lelio chiarisce al Sovrano aragonese di Napoli che, nonostante la sua modestia, Antonio Ciccinello, ambasciatore di Ferrante al Duca di Savoia, incontrato lungo l’itinerario del ritorno, gli aveva consigliato di trasmettere allo stesso Ferrante un esemplare dell’orazione rivolta al re di Francia; egli era stato persuaso dalle argomentazioni del Ciccinello e l’aveva inviata al Sovrano per mezzo di Antonio Caraffa. Ferrante d’Aragona – scrive con affettata modestia il Lelio – leggerà una orazione quidem incultam sed magna fide et animi sinceritate depromptam.

Ma chi è questo diplomatico al servizio della Santa Sede assai poco noto anche nei lavori specialistici? Val la pena di scriverne, sia pure sommariamente.

Alla morte di Francesco Legnamine (11 gennaio 1462), le diocesi di Belluno e Feltre, suffraganee di Aquileia vengono separate Theodorus Lelli canonico di Treviso e di Verona, Uditore delle cause del Sacro Palazzo Apostolico, utriusque iuris doctor, il 15 febbraio 1462, viene eletto a Feltre (Eubel, II, p.153). Il nuovo vescovo di Feltre, nobile di Fermo, era nato l’anno 1427 figlio di Simone giurisperito al Concilio di Pisa e a quello di Costanza.

Valente giurisperito anch’egli, diviene Uditore della Sacra Romana Rota e, quindi, dopo vari incarichi diplomatici, eletto da Pio II vescovo di Feltre (1452).

Nel biennio del suo episcopato feltrino, gli incarichi diplomatici lo tennero lontano dalla Diocesi che governò per mezzo di vicarii che, in successione, furono Leonardo de Lelli da Terni, il dottor Giovanni Nicolò Serravalle di Feltre, Francesco de’ Mezzanotte di Verona e Bartolomeo de’ Conti di Cesana feltrino, tutti canonici di Feltre.

Il 15 agosto 1464, si ha la morte di Pio II in Ancona e la successiva elezione di Paolo II dal quale il de Lellis viene traslato da Feltre a Treviso nella cui sede succede a Marco Barbo, nipote del Pontefice, il 17 settembre 1464 (Eubel,II, 249). La strada di Teodoro de Lellis è destinata, certamente in circostanze non felici, a incrociare quella di Bartolomeo Sacchi detto il Platina (Piadena, 1421 – Roma 21 settembre 1481), il noto umanista, imbreviatore e, negli ultimi suoi anni, custode della Biblioteca Apostolica Vaticana; il Platina, che già era stato precettore dei figli del marchese Ludovico Gonzaga, l’anno 1462 segue a Roma il fratello del Marchese, Francesco Gonzaga creato da Pio II cardinale diacono di Santa Maria Nuova (Eubel, II, p.14). Per i buoni uffici del neo cardinale suo protettore, Pio II lo ammette nel Collegio degli Abbreviatori, organo della Cancelleria Apostolica. L’anno seguente, il nuovo Papa sopprime il Collegio degli Abbreviatori senza alcun compenso per i membri di esso e dà una nuova organizzazione agli estensori delle Notae. Il Platina dà sfogo al suo rancore con una lettera indirizzata al Pontefice cui prospetta la minaccia del Concilio. Immediatamente messo in ceppi, la cognizione dei reati da lui commessi viene affidata al vescovo di Treviso. Lo stesso Platina racconta, nel Liber de vita Christi, che formatosi il processo, viene ritenuto colpevole di crimen lesae; tuttavia, la sua prigionia dura soltanto quattro mesi perchè la potente intercessione del suo antico protettore, il Cardinale di Santa Maria Nuova, gli procura la grazia e la libertà.

Il 17 settembre 1464, il De Lellis era stato traslato a Treviso, ma si era trattato di una traslazione meramente nominale perchè egli non raggiunse mai la sua nuova sede perchè, come era successo con Feltre, era rimasto al servizio della diplomazia pontificia. Risiedendo in Roma, si ammala gravemente e, visitandolo, il Papa gli da notizia dell’intenzione di crearlo cardinale; ma il De Lellis muore all’età di trentotto anni, correndo l’anno 1465, il 31 marzo. Sepolto in Santa Maria Nuova, diaconia del suo protettore Gonzaga, alla sua tomba viene apposto il seguente epitaffio

Theodoro Lelio Tarvisano Episcopo

Divini Humanique Iuris Consultissimo

ac Pauli II Pontificis Maximi

Referendario

Qui vixit Annos XXXVII Menses XI Dies XXII

Gaspar Lelius faciendum curavit MCDLXVI

Comunque siano andate le cose riguardo al cardinalato del De Lellis, si legge in Eubel: Domini S. R. E. Cardinales sine titulis sive quia morte praeventi vel alia causa impediebantur, quominus ad Curiam Romanam ad eos recipiendos venirent, sine quia de eorum promotione dubitandum est. Iacobus de Cardona episcopus Urgellensis Ioannes Vitez episcopus Strigoniensis Theodorus Lelli episcopus Tarvisinus Ioannes orator ducis Saxoniae Petrus Ciere Venetus (Eubel, II, 68)

E ancora:

Nota bene: Anno 1471 a Paulo II quatuor alii cardinales creati sunt scilicet Ioannes Vitez episcopus strigoniensis, Petrus Foscari Venetus, Ioannes Baptista Sevellus Romanus, Ferricus de Cluniaco Burgundus. Qui quidem rite publicati non essent, a Sisto IV ipsius Pauli successore non recepti sunt.

Attamen Sistus IV in suis promotionibus annis 1477 et 1480 habitis eosdem, excepto episcopo Strigoniense interim defuncto, in S. R. E. de novo creavit. Vide infra. Iam exeunte anno 1464 vel ineunte anno 1465 a Paolo II Theodorus Lelli episcopus Tarvisinus et Ioannes Berosti patritius venetus in S. R. E. cardinales creati esse dicuntur, qui quidem priusquam publicati sunt, obierunt; ille anno 1466, hic anno 1466. (Ibidem, p. 15, n. 6).

Il cardinale Iacopo Ammannati Piccolomini condolendosi con il cardinale Bessarione Trapezuntino del titolo dei Santi XII Apostoli tesse il panegirico di Teodoro de Lellis che qui si riporta:

Miseri quid sumus, Nicene? Aut quo recidunt conatus nostri? Vapori est simile, quod vivimus. Floremus mane et transimus; vespere decidimus atque arescimus. Vidisti quanto in honore esset nuper apud Pontificem praesul Tarvisinus, quantumque illi haberetur secretorum omnium fides, nulla epistola, nullum decretum, quod modo momenti esset subscribebatur, quod illius non esset opus. Quidquid cum gloria Romanae Sedis ubique per nationes et regna est lectum ex officina ejus id fuit. Facile inveniebat quod diceret. Dicebat graviter quod adinvenerat. Ubertas orationis tanta affluebat ut obruerentur saepe vel legentium vel audentium animi. Adducere ex sacris libris egregios locos sive jus pontificium, sive scripta veterum et novorum requiras non plus in labore erat quam in quotidianis sermonibus agere. Tenax ingensque memoria subministrabat afflatim quod erat necesse. Admirabamur omnes hominis linguam et pectus. Laudabamus, et dignum summis honoribus judicabamus. Ecce quomodo brevi momento ceciderunt omnia, et studia tot angustiis conquisita una morte abierunt. Grandem jacturam sors nostra hujus obitu fecit; nec est redemptura quod perdidit. Invenire est qui doctrina tantum excellant, et qui eloquentia, et qui usu rerum, et qui sola integritate vitae, at vero qui omnibus clareat hisce, et operosum, et rarum. Accedebat in Tarvisino summa religio, summa charitas, summus zelus, summa humanitas, faciles ad eum tot in curis accessus erant, benigna responsa. Adeuntium desideria sic excipiebat, ut prope modum sua facere illa videretur. Testimonium hominis ubique erat laudabile, ubique praedicabile. Vacans a pubblicis, vel lectioni, vel divinae rei operam dabat. Ea erat refrigeria sua et occupationes mentis levamina. Nec vagabatur, nec otiosus errabat, vel cella, vel pontificis aula vicissim erant curriculum. Utrobique fidelis inventus est minister. Diligebat illum summo affectu Paulus, et virtuti suae omnia tribuebat. Mecum de eo aliquando sermonem habens interiora quaedam bonae mentis testimonia protulit ante mihi ignota. Est, inquiens, miri ardoris ad tuendum dignitatem Ecclesiae. Consilia ejus intrepida sunt, non respiciunt in potentium facies, nec propter minas languescunt. Quae Veneti nostro imperio coacti sunt emendare, quia hic episcopus dictat incitationi suae adscribunt, et dure in eum aliquando loquuntur. Ipse tamen haec non ignorans nihilo ad bonum opus remissior redditur, novissime quoque cum renuntiatum esset ei remedia undique conquisita egritudini conceptae non subvenire dolens suspiransque moribus ait praesul insignis, praesul perfectus, quales esse reliquos oportet. Erat in eo non ingenium modo, et literae, et mens, et eloquium, sed prudentia et timor Domini et conscientia recta. Rara sane tot tantorumque bonorum conjunctio. Si ergo Romanus Pontifex, qui experimentis quotidianis hominem totum versavit, tanta illius virtutibus tribuit, quot a nobis convenit tribui, qui sola extrinseca intuentes, uno omnium judicio illustria putabamus? Quadragesimum adhuc non attigerat annum, et tanta apparebat bonorum operum fecunditas. Vix Pontificatum inierat Paulus, et tot jam ministerii sui monimenta extabant. Flendus, flendus est hic casus ejus non propter eum, qui hoc carcere exutus meliorem vitam sortitus est, sed propter nos qui tantum lumen amisimus. Insigne talentum quod ad lucrum conferri longo tempore poterat, cum possessore suo sublatum est, et cui ultima optanda erat canities, Nestorisque ac Mathusalem anni, prima ac melior vitae pars est intercepta. O fragilem conditionem vitae humanae quae ante desinit, quam ineretur, et ante nos doloribus oprimit, quam gaudii initium sentiamus. Non parcitur ulli hominum generi, non meritis ullis, simul dives et pauper, inscipiens et sapiens periit. Omnium versatur urna (inquit Flaccus), secus ocyus; sors exitura, et nos in aeternum exilium impositura cynibae. Nescio autem quo pacto procedunt semper meliora, relictis pejoribus stupei, et plumbei, et inertes quorum vita oneri longissimam vivunt vitam. Qui vero nati ad salutem sunt primo ipso laudis aditu tolluntur e medio. Gustata dona non sinuntur diu esse nobiscum, sed in ipso gustu non deserunt. Ergo Nicene conjunctione tanti Praesulis destitutus maximum amisi vitae meae solamen. Diligebamus nos invicem, quam diligi maxime poterat. Amor noster Pii temporibus incoatus officiis continuis ex illo initio creverat merita in me sua, quae non vulgaria erant, commemorabam ego illi saepe, ille vicissim mea in se. Consolationem capiebat a me in laboribus, qui ei ex Pauli Pontificatu erant, ab illo ego in adversis meis. Omnis nostra animi aegritudo invicem communicata alterius obsequiis statim levior flebat. Desiderio immenso desiderabam, ut aliquando virtutis suae digna ratio haberetur, et nobiscum sederet ad Romanae sedis consilium. Debitus enim gradus honorque ei erat futurus aliquando si mors non praevenisset. Magno autem Senatui nostro fuisset facta accessio, sive actionem quaeras, sive consilium. Praeteritae, praesentesque administrationes suae hoc de illo nobis spondebant. Ad Tribunal Rotae, quod est in Ecclesia maximum, sic annos complures sedit, ut documenta futurae laudis notissima omnibus daret, et inditium illum a se judicatum, ullo provocationis inditio damnaretur. Sententiae ejus veritatis et justitiae lex putabatur. Consulente aliquando beatae memoriae Pio magnis de rebus et gravibus judices collegii sui huic semper conficiendi et scribendi consilii cura demandabatur. Raro ad ea, quae invenerat additum aliquid est vel diminutum. Ut attulerat sic omnium juditio probabantur, nec minus cum recitabantur Pontificii ejus sensui congruebant. In Galliam ab Ostiensi Episcopo ductus qui per ea tempora legationem gerebat tanta virtute ejus onera pertulit, ut quod juste, quod integre, quod diligenter est factum hujus industriae putaretur. Idem, quem dico, Ostiensis mecum de homine loquens idipsum saepe asseruit et addidit, quod ex eo tempore illum semper dilexerit, illam legationem causam fuisse. Missus a Pio annis sequentibus Venetos orator, causam, quae adversus Sigismundum ex princibus Austriae agebatur magno ingenio magnisque contentionibus tutatus est. Impietatem ejus detexit et necessitatem juditii protulit, quod in illum est factum. Reverso autem habitae a Pio gratiae sunt et fides ejus laudata. Iterum ad Ludovicum Francorum regem jussu proficisci ad mandata, quae cum collega ei erant communia privata quaedam magni adhibita seorsum sunt, quae ante eam diem nulli fuerant credita. Elegit videlicet fidem hominis Pius, ubi tantum esset virtutis, putans pubblicis damnis errari non posse Ad Regem vero perveniens duabus orationibus causas necessarias duas pro Pontifice egit, quarum altera regni Napoletani corona Ferdinando data defensa est, et calumniae purgatae quae Pio erant impositae. Altera in haeresim Huscitarum et in Georgium Bohemiae regem illius assertorem invectus est, anathemaque in Sigismundum quem dixi, et Palatinum Rheni iustum monstravit, quod ille deceptus mendacius iniquum putabat. Habuit et tertiam, qua ad contribuenda in Turcos suffragia eum regem hortatus est. Factum vero his studiis vidimus et omnia apud Ludovicum pacatiora nobis quam ante et meliora sint reddita. Transiens inde ad Philippum Burgundiae ducem argumentis exemplisque innumeris ad reddendum Domino votum quod voverat quarta actione incitavit. Ubique et animi magni et summae sapientiae praesul est habitus, priusque non gallicanis auribus sed sedis officio inservivit libertatem loquendi monendique a spiritu sumens. Reversus ad Pium, cum horas amplius duas in referendis quae egerat assumpsisset, tanta tamen suavitate et splendore orationis est usus, ut fine facto nobis qui circumstabamus testatus sit Pontifex propter elegantiam ejus nec sentisse se tempus nec studium. Idipsum contigit et nobis, cum legationis quoque nostrae seorsum injunctae rationem pluribus explicasset. Hunc unum ab illo tempore ex Praesulum numero dilexit Pius et tunc laudavit, gratulansque idem Cytharam appellabat suam, quod videlicet ille esset usurus si quando vel alliciendi, vel monendi, vel refellendi principes essent. Plura hujusmodi de Tarvisino possent referri, sed et longum esset et crescente oratione crescit pariter dolor. Praestemus, Nicene, defuncto quod possumus. Colamus memoriam ejus et benedicamus spiritui recto unde in nobis charitatem spirabat: piis quoque suffragiis fidelem animam adjuvemus. Quamquam remettens ego ante actam vitam ejus et nunc mortem considerans, facile adducor: ut credam liberum redditum patuisse illi in coelum interque sanctos Dei ipsum nunc agere. Vixit innocenter et operatus est justitiam et incidens in languorem patienter tulit omnia. Domino quoque se credidit, ita affectus redigens suos, ut quicumque sequeretur cassus benediceret illi et voluntatis suae opus agnosceret. Infirmanti et mortuo pietatis omnia sunt persolata officia. Adjutus a suis et ab amicis non derelictus. Pontifex etiam Paulus cui ad naturam misericordem accedebat amor in Tarvisinos paternus dignatus est ad eum accedere, pauperis episcopi intrare cubiculum, assistere aegroto et suis adhortationibus ingentem vim mali levare. Mortuum quoque amare flevit et benedictionibus est prosequutus. Suus ille vitae terminus hic fuit; manet nunc noster; nos sequuturi illum sumus post paulo ac reddituri unde processimus. Oremus Deum, pater Nicene, ut in pace sit transitus noster, et spatium accipiamus parandae nobis in aeternum salutis.

Si ricorda che del ricchissimo epistolario di Iacopo Ammanati Piccolomini sono state pubblicate soltanto 782 Lettere dal 1462 al 1479, editore G. Gherardi, Milano, 1506 e Francoforte 1614; molte altre giacciono inedite nell’Archivio Vaticano (Arm. XXXIX, t.x. Su Iacopo Ammannati Piccolomini (1422-1479) è sempre utile la consultazione del Dictionnaire d’histoire et géographie ecclésiastique, a cura di A. de Mejer, Parigi 1912 ss.

Romanae Ecclesiae Iura in Regno Siciliae (Ms. Qq. D. 64 della B. C. Pa)

Romanum imperium Constantinopolim translatum adeo debilitatum erat ut provincias Constantinopolim propinquas romani imperatores aegre tuerentur et Longobardi, natione germani qui, anno salutis quingentesimo sexagesimo octavo, Italiam invaserant tanta potentia aucti erant in minori parte Italiae in potestate imperatoris relicta ut pontifici ac Romanis magno saepe terrori fuerint nec videbatur urbs Roma Longobardorum dominatum evasura nisi Pipinus et Carolus Francorum reges Germaniaque oriundi afflictis Romanorum rebus opem attulissent et cum datam a regibus Francie semel atque iterum pacem Longobardi violassent, Caroı lus, Pipinus filius eius, gentis regnum delevit, Desiderio ultimo Longobardorum rege … relegato, terra Italiae quam Longobardi tenuerant partim sibi retenta, partim romano Pontifici concessa; cumque imperator qui Constantinopolim residebat omnem tuendae urbis curam abiiecisset, Leo tertius pontifex romanus legem tulit qua populus romanus Carolum imperatorem acclamavit, anno salutis octingentesimo. Habebat Roma imperatorem Occidentis Carolum tam multis contra ferocissimas gentes auctum victoriis ut Imperatori constantinopolitano non satis tutta viderentur ea quae adhuc Greci de Italia possidebant tantum vero abfuit ut Carolus quicquid de constantinopolitanoı Imperio occupando studuerit quam, missis Constantinopolim legatis pacem cum imperatore Niceforo firmavit et quicquid a Neapoli usque Sipontum nunc Manfredoniam infero superoque ablentur mari cum ipsa Sicilia in ditione constantinopolitani Imperatoris remansit et ita clarum est eam partem Italiae que Regnum Neapolitanum appellatur Siciliamque insulam neque Imperatoribus Occidentis neque Romanae Ecclesiae iure belli vel pacis usque ad ea tempora contigisse. Fortuna autem res humanas semper variante factum est ut intra centesimum annum imperatoria maiestas in familia defecerit Caroli, neque interea res Imperatoris occidentalis continue bene gestas esse, nam ipsisı [filiis] Caroli inter se de imperio interdum dimicantibus illa fundamenta que reparando imperio iecerat Carolus magnus ruere caeperunt factumque est Ranulphi apud Francos imperantis ignavia et italicorum Principum discordia ut [a] Saracenis ferocissimis nationibus et aliquando tum Italia per sexaginta annos vastata tum Romana Ecclesia a scelleratissimis pontificibus lacerata fuerit quousque Agapitus secundus pontifex romanus Ottonem in Germania designatum ad Italiae Ecclesiaeque auxilium invocavit.

Per cuius tempora vastitatis et per imperia Othonum, qui tres continua serie regnaverunt, variae gentes venerunt in Italiam et imperante apud Occidentales Ottone tertio, apud vero Orientales Michaele Cathalano(a), Sergio quarto pontifice romano ad annum salutis millesimum secundum possidebat illam regionem Italiae que prius Emilia postea vero Romandiola dicta est Gulielmus Ferabach(b) normanus multorum fratrum in re militari strenuorum caterva stipatus(c).

Sic magni vir animi ofensus excurtionibus quas Saraceni ex Africa Siciliam Italiamque faciebant cum salernitano et capuano principibus tam diu instituit ut tres pariter ad Malochum(d) virum graecum res italicas pro imperatore constantinopolitano (In calce: Tancredus normannus eiusque filii Roberto…Rogerio, Tristano, Cistello et ceteri) administrantem iniverint cum eoque societatem iniverunt Sarracenos ex Sicilia disturbandi gratia, pacti inter se ut preda in quatuor equales partes divisa spoliisı hostium potirientur coactoque exercitu cum Sarracenos Sicilia expulissent. Malochus predam ut promiserat quadripartitam divisit; Siciliam vero imperatori suo adiudicavit; eam rem aegre tulit Gulielmus Melphimque civitatem imperatoris greci ocupavit et fugato Malocho qui cum exercitu recuperaturus Melphim advenerat Apuliae partem occupavit maiora gesturus nisi fortis viri conatus mors interupisset.

In administranda vero re normana successit Gulielmo frater Drogo. Is postea moriens successorem habuit Hunfredum fratrem; cui defuncto substitutus est frater Gotfredus cui decedenti cum non aliquis de fratribus, sed Bagalardus(e) filius surrogatus foret, Robertus defunctorum frater, cognomineı Guiscardus, Bagalardum principatu armis eiecit remque normanam dum vixit fortiter administravit.

Prius tamen quam summa rerum Robertus Guiscardus potiretur Normani et Greci, inter Aufidum amnem et … oppidum acerrimo prelio congressi sunt fuitque victoria Normanorum, cum Graecis imperaret Michael et Herriacus Romanis vero Conradus suevus, Ioanne decimo octavo romanum pontificatum tenente. Ex qua victoria tantum animorum sumpsere Normani ut Beneventum civitatem romano pontifici pariter tempore sint ausi cumque in eos Leo nonus pontifex maximus copias ab Henrico imperatore secundo datas duxisse proelio victus captusque est a Normanis. Sed gens astuta querendaque in Italia benevolentia intenta honoratum summopere romanum episcopum [a] beneventano clero Romam deduci iussit; sed maiora animo agitans Robertus cum ad pristinas vires Normanorum Troyam Apuliae urbem addisse multaque preter ius et phas sequentibus bellis, in Apulia et Calabria perpetrata fuissent, magnis precibus a Nicolao pontifice romano impetravit et multa in ea regione emendaturus Calabriam petteret, nec gravate pontifex accessit tum ut declinaret insidias Romanorum, tum ut victricem nationem sibi conciliaretur absoluturumque ab excommunicatione Robertum qui Troyam ecclesiastici iuris occupaverat Calabriae et Apuliae ducem decrevit eumque se sponıte dedentem per vassallum ligiumque Romanae Ecclesiae acepit, redditis primum pontifici ecclesiasticis terris et pacto apposito ut quando cumque pontifex iuberet Robertus cum omnibus copiis pontifici auxilii foret. Idque tam diligenter servatum est ut primores territorii romani qui capitanei dicebantur bello a Normanis agitati ad pontificis oboedientiam sint compulsi.

Credo Robertum singulari prudentia virum ex pontificis privilegio viam ad augendum imperium sibi apperruisse, sed neque Nicolaus pontifex insulse egit qui terras, alieno labore partas, in subiectione ecclesie tam parvo momento traduxit et hoc est primum ius et antiquissimum quod romani pontifices in neaı politano regno habuerunt.

Obiit paulo post Nicolaus pontifex, sed non cum pontifice estinta est ambitio Roberti, nam Tarentum et … ab imperatore greco defficientes in deditione accepit et multa de Apulis et Sicilia armis subegit, cum esset Grecorum imperator Romanus cognomento Diogenes et Latinorum Henricus tertius et Petri cathedram Alexander secundus obtineret.

Sed ut sunt hominis ingenia maioris sempre imperii avida, Robertus Guiscardus romanum pontificem dominum suum non veritus picenum agrum qui nunc marcha anchonitana tunc Firma appellabatur invadens a Gregorio septimo cum gente normana excomunicatus fuit. Verum cum imperium orientale intesı tinis discordiis magis in dies laceretur, Robertus Guiscardus rem romanam tanto tempore auxit ut illum Pontifex sibi conciliare optaverit eumque rursus in ligium Ecclesie hoc est omnino subiectum accepit et vexillo beati Petri cum quo Michaelem Dio[genem] imperio constantinopolitano eiectum reduceret donavitque.

Atque hic secundus locus iuris quod habent in neapolitano Regno Romani pontifices.

Fuit autem eius virtutis Robertus ut Dyrachium imperatori recuperaverit, maiora statim gesturus nisi eum Gregorii pontificis necessitas revocasset; nam eum Henricus tertius scelera tum quemdam in papam prophanasset, Gregorium in arce Sancti Angeli se recepit ubi cumı acriter ab imperatore obsideretur, supervenit cum exercitu Robertus qui, soluta obsidione, Gregorium perduxit Salernum; non enim Papa audebat morari Rome propter inimicos Romanorum erga imperatorem fautores. Nec destitit a bello constantinopolitano Robertus sed revertens Michaelem, grecam et venetam classem superavit et renovatam itterum Grecorum et Venetorum classem delevit, restituturus omnino in patriam Michaelem nisi ad Canopum insulam naturaliter concessisset. Superstites fuere Roberto duo insignes filii Bohemundus ac Rogerius diversis matribus geniti; Bohemundo mater fuerat prima uxor nomine Aborada et Rogerium peperat Gisulı fi Principis tarentini ex fratre neptis Giglagarda(a) et cum Roberto adhuc vivo totam rem militarem Bohemundus administraret nihil tamen de paterno dominatu ei relictum est sed omnes Rogerio paruerunt. Obque rebus dalmaticis derelictis, continuo in Italiam delaturus, Bohemundus germanicum bellum agitavit et intervenientibus paternis amicis pax his legibus firmata est ut parte Apulie Bohemundo dimissa Rogerius titulum ducatus et cetera que pater possiderat obtineret. Pacta inter germanos pace Rogerius Melphim ad Urbanum secundum accessit ligiumque et vassallum romane se faciens ecclesie ducatus et paterı ne successionis confirmationem obtinuit et tertia est hec annum per temporales principes de neapolitano regno facta subiectio anno salutis millesimo nonagesimo quarto.

Excedens vita, Rogerius duos habuit successores alterum Rogerium ex fratre nepotem et Gulielmum filium; sed historici Rogerium comitatu Sicilie totoque dominio potitum, aiunt misisse ad Pascalem secundum pontificem maximum oratores, anno salutis millesimo centesimo primo et facta obedientiae promissione mille uncias auri dono dedisset quibus papa usus est ad expugnandum Albam Marsorum per qua se continebat antipapa et ea est de rebus apulis prestita romano pontiı fici quarta oboedientia et anno salutis millesimo centesimo decimo nono scribunt Gulielmum Apulie ducem Rogerio priore gentium venisse ad Gelasium secundum pontificem seque novo fidelitatis obligasset iuramento. Que facta, de rebus apulis quinta romano pontifici prestita obedientia. Ea que secuntur fiuntur ut credam Gulielmum hunc fuisse pupillum. Cum Rogerius pater moreretur et propterea totum dominatum minori Rogerio cessisse paucis ad modum Gulielmo concessit. Veniens autem ad Calixtum qui Gelasio successerat Gulielmus dux Apulie et prisca subiectione et ducatum est confirmatus et tamen sextum apularum rerum habetur iuramentum.

Confirmatus [a] Calixto in beneficio Gulielmus Constantinopolim ad desponsandam Alexii imperatoris filiam accessurus ducatum Pontifici commendavit, sed Rogerius siculus absente consobrino insidiatus Pontificis tutelam ducatum Apulie occupavit, Gulielmusque sine liberis Salerni obiit. Rogerius autem deposito comitatus ac ducatus titulo, se Italie regem appellavit. Rogerii se regem appellantis insolentiam tum Calixtus et qui successerat Honorius secundus indigne tulissent propter vite brevitatem nullis incommodis afficierunt. Sed Innocentius secundus ad tirannidis vindictam festinandum ratus tumultuario exercitu in eum duxit et nihil tale expretantem primo impetu fugatum in Galutio castro obsedit, sedı Gulielmus, Rogerii filii Calabrie dux, cum exercitu superveniens et obsidionem solvit et pontificem cum cardinalibus cepit. Cuius victoriae gloriam magna modestia superavit, papa cum cardinalibus in libertatem restituto et quicquid voluerat praeter titulum regni a magnanimo presule impetrato anno salutis millesimo centesimo trigesimo.

Liberati pontificis gloriam Rogerius cupiditate regii nominis inquinavit cum eum nonnulli ex Romanis facinorosi audita Innocentii clade antipapam erexissent nec Innocentius urbi se credere auderet eo ambitiones propalaptus est Rogerius ut falsum illum antistitem tamquam Christi vicarium adoraret quia ab illo rex Siciliae fuerat appelı latus. Cuius criminis non multo post penas luit; Innocentio enim obsecrante, Lotharius imperator non prius cessavit illum bello prersequi quam tota Italia eiectum in Siciliam fugere compulit et ne de iam acquisito iure aliquid amitteret in terris italicis a Rogerio olim possessis constituit papa ducem Rainonem germanicum Lotharii imperatoris expeditione exequutum.(a) Est hic septimus actus continuatus per ecclesiam in illa terra possessionis, anno salutis millesimo centesimo quadragesimo tertio.

Si Celestinus secundus et Lucius tertius animo Innocentii respondissent non attigisset ultra Italiam Rogerius sed dum omnia frigide agunt elato vir animo quicı quid de Italia amiserat armis recuperavit, cum exercitu ex Italia in Affricam deportatu Tunetis regem sibi tributarium fecit et valida classe Egeum pervagatus Corcyram Corinthum Euboiam et Thebas in potestatem redegit et rebus Christianorum assiaticis quam poterat opem ferens, classis Saracenorum que Ludovicum Franciae regem interceperat occurrit regemque de hostium manibus liberavit.

Tantum hic vir nulla cum ecclesia facta reconciliatione decessit ad annum salutis millesimum centesimum quadragesimum quartum, Hadriano quarto pontifice.

Rogerio primo regi Sicilie successit Gulielmus filius qui rudimenta regni posuit in invadendis ecclesie terris; qua de causa a (b) Hadriano pontifice a fidelium comunione abicitus est et populi qui patri paruerant iuramento fidelitatis absoluti parumque temporis intercessit cum apuli et calabri proceres Romam venientes [ad] pontificem ad repetendas Ecclesie provincias sunt hortati astrinxeruntque se erga romanam ecclesiam fidelitatis iuramento.

Eo terrore motus, Gulielmus pacem per oratores suppliciter petitam cum impetrare nequisset, contracto valido exercitu Grecorum Apulorumque copias cum pontifice sentientes profligavit et ea victoria moti qui se pontifici dederant ad Gulielmum quibus potuere conditionibus inclinarunt. Tunc pontifex spretis belli suasoı ribus Gulielmum sibi ad pedes provolutum regem utriusque Sicilie appellavit et ab illo servandae fidei iuramentum accepit. Paulo postque Rogerius(a) diem obiit iamque septies Normani de servanda pontifici subiectione iuramentum prestiterunt cum a numerato ducatu Rainonis octavam sit continuata possessio. Ab hoc nihil regittur factum memoratu dignum nisi quod redeunti ex Gallis Alexandro tertio datis quatuor triremibus auxilio fuit. Mortusque fuit Panormi anno millesimo centesimo sexagesimo sexto, Gulielmo successit filius Gulielmus. Obsessum a Friderico svevo Alexandrum tertium Romam navigio pecuniaque venit belloque et pace cum Alexandro societatem tenuit mareque secatum dum Christiani gerunt assiaticum bellum rediit et tamquam opere implevit ut fidem pontifici impleverit,(b) servaverit nusquam iurasse aut regni titulum accepisse legitur. Mortuus est autem Panormi nullo ex se herede relicto, ad annum salutis millesimum centesimum octuagesimum.

Siciliam citra et ultra farum rege destitutam conatus est Clemens tertius in liberam romane ecclesie potestatem transferre sed magnates regni Tancredum [a] rege Rogerio ex concubina ortum sibi regem instituere abusuri eius secundia quae tanta erat ut Gulielmus rex numquam sit dignatus illum vel spurium fratrem appellare. Et cum defuncto Clemente Celestinus tertius investisset ad exturbandum Tancredum Constantiam virginemı Deo sacram [a] normanno rege genitam a panormitano monasterio clam subtraxit licetque grandiorem natu quamque concipere posse videretur in coniugem dedit Henrico svevo Romanorum regi Frederici in Armenia defuncti filio eumque romani Imperi corona insignivit apposita conditione ut imperator sumptibus suis Siciliae regnum recuperaret et censum annuum ecclesie solveret terrasque ecclesiastici iuris pontifici redderet. Natusque ex eo matrimonio in Germania est Federicus secundus qui quadrimus a parentibus Romam delatus eam fortunam habuit ut parentes Trinacriam invasuri nullum adierint periculum si quidem Tancredus rex cum Rogerio filio infante obiisse nuntiatum esset nulloque labore opuı lentum illud obtinuit regnum maximo reperto thesauro quam clandestine in Germaniam misit.

Obiit tamen Panormi ad annum salutis millesimum ducentesimum filium et uxorem Innocentio tertio commendatus et hec est nova continuatio dominii ecclesiastici in siculo regno.

Henrico successit Federicus secundus ob cuius puerilem aetatem Constantia mater regnum gubernavit. Usque ad viginti etatis annos pervenerat, cum deposito Othone quinto(a) imperatore Romanorum ab electoribus rex est Romanorum designatus et quam vis iussu pontificis fuerit Aquisgranae coronatus nullum tamen iuramentum de regno Sicilie prestitisse legitur, sed cum agens vigesimumı octavum annum ab Honorio tertio imperatoria corona fuerit insignitus procul dubio etiam de regno Sicilie fidelitatem fecisse putandum est.

Hic matre defuncta in vitys prolapsus cum in Cyprum tamquam in Saracenos ducturus navigasset secreta cum sodano foedera inisse deprehensus est obque id imperio regnisque privatus est et bello pontificis agitatus quicquid intra Romam et Capuam possidebat amisit. Sed reversus in Italiam a Gregorio IX pontifice pacem impetravit, Centum et viginti millibus unciarum auri papae exolutis isque rursus appellatus imperator et utriusque Sicilie infeudationem accepit. Quae est decima confirmatio in siculo regno ecclesiastici iuris. Nec tamen pax Friderici cum Ecclesia duravit sed exı comunicatus a Gregorio eodem ad urbem cum exercitu venit unde a crucesignatis repulsus [est].

Postea ab Innocentio quarto imperii titulo privatus Romanam Ecclesiam diuturno bello fatigavit, sed ad Parmam superatus Panormi decessit, ad annum salutis millesimum dugentesimum quadragesimum octavum. Hic imperator ut suarum partium fautores ab ecclesiasticis discerneret eos qui imperatori favebant Gibellinos qui autem pontifici guelfos appellavit: quae partes hoc anno in populos Lombardie renovatae magnum ut opinor Italie malum dabunt.

Fridericus secundus duos reliquit filios Conradum quem vivens regem Romanorum crea verat ex legiptimo matrimonio et Manfredum quem instituerat principem tarentinum ex concubina ortus; sed quo tempore imperator obierat, Conradus erat in Germania, Manfredus vero in Italia agens cunctas regni civitates tamquam regis germano sibi parere coegit. Soli neapolitani ambitionem veriti portas Manfredo clauserunt legiptimum regem Conradum expectantes.

Adfuit non multo post Conradus qui avaritia ductus neapolitanos tamquam rebelles obsedit nec eorum oratores honestas exclusi Manfredi causas allegantes audivit et civitatem post octavum mensem ad deditionem compulsa eam muro spoliavit aedesque nobilium evertit. Idem contraı Capuam egit, Aquinum vero incendit. Cum autem multa ferociter faciens videretur secundo postquam advenerat anno veneno, ut creditur Manfredi opera, inopinato obiit; prius tamen quam decederet testamento sibi instituit [heredem] Conradinum ex Henrici fratre nepotem quem Fridericus pater olim in carcere peremerat. Ab hoc nullam romano pontifici hobedientiam(a) exhibitam invenimus.

Sub Conradi morte, si fuisset in Italia Conradinus ut legitimus heres extemplo toto regno potiturus erat, sed pro absentis Conradini opportunitate Innocentius quartus, avitus hostis qui novem in Gallia annos fuerat commoratus, raptim [a] Lugduno solvens [ancores] Genuam delatus Perusium accessit validoque coacto instigantibus neapolitani regniı proceribus non prius ab itinere destitit quam Neapolim veniens ea per deditionem potitus est.

Convenerunt illico ad pontificem omnes regni proceres atque ipse Manfredus imperata quaecumque facturi tam etsi Manfredus sublato fratre consciusque testamenti recautus omnia affectati regni signa prebuisset nullique dubium erat quin regnum brevi in Romanae Ecclesiae potestatem venire; sed adversa pontificum opibus fortuna incursu rerum Innocentium Neapoli peremit, anno salutis millesimo dugentesimo quinquagesimo quarto.

Substituerunt cardinales defunto pontifici Alexandrum quartum nequaquam Innocentio animi patientia cardinalibus conclavem ingressis cum Manfredus ad Fogiam apulamı urbem copias Ecclesie delevisset et tutorio Conradini nepotis nomine quascumque adhibat terras reciperet, creato sedis apostolice legato Octaviano Ubaldino cardinale Neapolique dimisso ipse Ananiam(b) petiit, Manfredum excomunicavit.

Erat eleganti forma magnoque ingenio preditus Manfredus adulescens et maiori animo quam qui execrationibus posset deterreri coactisque itaque maximis copiis Octavianum Neapoli legatum obsedit et subornatis qui se ex Germania venire dicerent legatis magno gemitu Conradinum nepotem obiisse vulgavit atque sumpto paludamento mortem eius deflevit seque regem appellari coronarique obtinuit. Non multo post totoı regno ipsaque Neapoli potitus cum Octavianus legatus expeditione deserta ad pontificem Vitibo agentem se receperit… Fuere Manfredi res gestae non mediocres; nam Ezellino de Romano et Oberto Pallavicino in Lombardia foederatus sociorum bello civitatum damna auxit et in Hatacria Guelfos delevit, marcham quoque anchonitanam bello subegit, Latium vero Romane Ecclesie provinciarum immissis Sarracenis infestavit et patrimonium beati Petri in Tuscia cladibus afflixit. Tum e vita sublatus erat Alexander quartus et cardinales creaverant Urbanum quartum natione gallicum magno animo virum qui tantis Manfridi viribus se imparem cernens misso in Gallias legato premissisqueı … vite propositis validum cruce signatorum exercitum opposuit se quidem in Lombardia pro Manfrido rege Albertus Pallavicino cruce signati sed praevalentes Galli in Latium devenerunt et Sarracenos trans Lirim fugere coegerunt. Non tamen satis habuit viaticus pontifex Manfredi hostis vires repressisse sed de illius excidio cogitans cum Ludovico rege Francorum egit ut Carolus ipsius Ludovici consobrinus et genere Andegaviae Provintieque comes utriusque Sicilie a pontifice rex appellatus Manfredum regno deiceret. Sed Urbanus priusque insite a se arboris poma legeret viam universam carnis ingressus successorem habuit Clementem quartum natione gallum quiı sicut patria ita animo Urbano simillimum fregescentem ex Urbani morte Caroli andegavensis expeditionem renovavit Carolumque urbis Romae senatorem creavit Dum ex Gallia copias expectat Carolus annum integrum gessit magistratum, quo tempore missis a pontifice cardinalibus Hierusalem et Sicilie coronam Carolus accepit duabus insignis conditionibus additis, ut quot annis nomine feudi Romanae Ecclesiae solveret octo et quatraginta aureorum millia, neve uno tempore ipse aut de heredibus quisquam romanum sumere posset imperium etiam si ab electoribus foret demandatum.

His solemni pompa peractis Rome adfuerunt ex Gallia copiae quibus florentini exules guelfi appellati se comites addiderunt et per Cassinumı montem regnum ingressi expectantem in campis beneventanis Manfredum invenerunt: pugnatum est acriter et aliquantum pervariata victoria Manfredus dimicans occubuit nulloque resistente quicquid de Italia Siciliaque possiderat Manfredus in Caroli dictionem concessit.

Factam Carolo per Urbanum infeudationem nescio decimam an undecimam appellamus iuris ecclesiastici in regno continuationem; nam si acceptum a primatibus regni sub Innocentio quarto fidelitatis iuramentum obtentaque Neapolis possessio iuris ecclesiastici continuatio fuit; profecto subiectionem quam Carolus fecit duodecimam continuationem ecclesiastici iuris appellabimus et ab ea imposterum ceteras seriatim numerabimus.ı Tanta victoria letitia nequaque Carolo diuturna fuit nam Conradinus quem defunctum Manfredus simulaverat contractis ingentibus copiis in Italiam descendere festinavit delatusque in esturiam Pisanorum navigio cum supremo Caroli copiarum prefecto ad Aretium victor conflixit; tum ad dexteram flectens cum Viturbio interfuerat pompa a romano populo imperatoribus exiberi solita susceptus est et Romanis iterum duces se prebentibus per Mavos et Pelignos copias ducens Carolum obvium obheit a quo non virtute militum sed extu superatus cum altero adolescente austride duce fugam arripuit.

Postmodum cum ambo principes aetate pares ob regiam indolem a rusticis coniecti fuissentı ex fuga rectrati ad ferocientem tanta victoria Carolum sunt producti ut non modo nullam apud superbum victorem clementiam reperit Conradinus sed quod numquam fando auditum fuerat dati fuerint a Carolo iudices qui Conradinum regem ex tot regum imperatorumque progenie tamquam itinerum scelerumque machinatorem capitali supplitio una cum austriaco duce affecerunt; eumque finem ad Gallorum crudelitatem habuerunt Siciliae reges imperatores svevi, anno salutis millesimo dugentesimo sessagesimo octavo.

Ostensam in regio germanorum sanguine sevitiam continuavit in subiectos populos Carolus, nec erant in novo regno mitioı res Galli quam sint hoc tempore in ducatu mediolanensi; eam sevitiam cum nimis diu Siculi tollerassent illam inter se conspirarunt ut eodem die ad horam vespertinam quotquot erant in Sicilia Galli trucidarentur quod cum factum foret venit in italicum proverbium ut cum de aliquo insigni facinore trattaretur sicularum fiat mentio vesperarum; sed cum absque rege Siculi esse non possunt iam antea convenerant cum Petro Aragonum rege ut Siciliae regnum acciperet; praeter virtutes autemque in Petro aragoneo fuerunt ad regnum ei demandandum Siculos invitavit affinitas Manfredi cuius filiam Constantiam Petrus duxerat in uxorem. Decesserat quidem illo tempore Clemensı quartus natione gallus germanici in Sicilia eversor regni, successerat Martinus quartus natione item gallus qui tanto molestius erat rem gallicam in Italia minui quanto indignius est opes iam partas non conservare. Is cardinalem legatum in regnum favores Carolo daturum misit; sed, cum regis Caroli filius primogenitus Carolus, invito legato, cum hostili classe decertasset captus est in Aragonamque perductus. Cumque Gallorum Siciliae regnum afflictis rebus nullam aliam opem Martinus Pontifex afferre posset Petrum aragoneum et Constantiam uxorem filiosque Fernandum(a) et Iacobum excommunicavit.

Quibus malis involutus Petrus e vita migravit, non tamenı carcere Carolus effugit; nam rex in Italia appellatus cum genitor Carolus febre corruptus diem obiisset, pacta tamen inter Aragonios Carolumque sunt inita ut carcere admissus confirmationem regni Siciliae sumptibus suis Aragoneis impetraret; quod nisi triennio peregisset ad carcerem unde dimittebatur rediret eiusque promissionis servande duos filios obsides dedit; sed Nicolaus quartus qui Martino Honorioque successerat ea pacta rata non habuit Carolumque secundum utriusque Sicilie regem appellatum coronavit.

Quod tam aegre tulit Iacobus aragoneus Petri filius qui Siciliae rex a patre fuerat institutus ut comparata ingenti classe Caietam obsideret quo metu papa perı culsus auctor fuit servande pacis inter desidentes reges pridem constitutae. Quae tamen diuturna non fuit, nam mortuo Iacobo aragonio Sicilie rege, Robertus Caroli filius Cathanam Sicilie urbem occupavit, sed bis victi navali pugna Galli Siciliam Aragoneis usque in hanc diem possidendam reliquerunt. Quo tempore Carolus secundus rex neapolitanus diem clausit extremum, anno salutis millesimo tricentesimo octavo. Atque hoc modo in secundo Carolo apparet tertius decimus continuatae per Ecclesiam possessionis in regno neapolitano actus.

Erat eo tempore romana curia in Franciae regno maximo christianorum malo translata. Cumque apud Clementem quintum, natione gallicum, Robertus defuncti Caroli filius moraretur paterni regni confirmationem obtinuit nam frater mayor natu Carolus Marcellus(a) materne haereditatis Hungarie regnum obtinerat. Isque Robertus, singulari prudentia ornatus, cum recuperande Sicilie abyecisset ad augendas in Italia vires animum adiecit sed venientis ad accipiendam imperii coronam Henrici septimi imperatoris nuncio turbatus incruente tantae tempestati resistere cogitavit.

At Henricus magno omnium Italorum favore susceptus cum Pisas pervenisset Robertum tertio a dicto citatum regno neapolitano privatum pronunciavit.

Fuit autem apud Italos tanta auctori(b)_ tanta Henrici auctoritas et potentia ut Robertus nihil minus quam de retinendo regno speraret cum immatura morte estinctus ad Bonconventum imperator amplissime Roberti fortunam viam apperuit. Si quidem vexantibus Italie factionibus, cum guelfi florentini genuensesque non satis adversariis resistere possent Robertum in Florentiae ac Genuae dominium acceperunt; non eum tamen usque ad supremum diem fortuna dilexit sed Carolo filio immature mortuo regnum tantis laboribus servatum alteri neptium que ex Carolo nate erant possidendum tradidit.

Narratum est superius quemadmodum germanus Roberti Carolus Martellus factus fueratı rex Hungarie. Huic Carolo Martello Hungaria tenente natus erat filius nomine Carolus sicut et Roberto neapolitano regi alter Carolus; quemadmodum vero Roberti Carolus immatura morte extinctus fuerat, ita etiam vivente Carolo Martello alter Carolus hungaricus obierat sed erat in hoc amborum regum dissimiles fortune quod Carolo Roberti superstites fuerant due filie Carolo autem Caroli Martelli duo filii supervixerant Ludovicus et Andreas. Condito igitur testamento quo mayor nepotis Ioanna iussa est Andream in maritum accipere, excessit vita Robertus anno salutis millesimo tricentesimo quatragesimo septimo.

Continuate per Ecclesiam in neapolitano regno possessionis actum inspicimus.

Andreas hungaricus ad neapolitanum regnum per sponsalitia vocatus usque adeo reginae displicuit ut eum impotens mulier in adversana arce strangulare fecerit, accepto in virum Ludovico principe tarentino qui ex Philippo Roberti germano ortus fuerat.

Non invenitur aliqua Andreae coronatio quia, ut puto, romana curia Gallias incolenti prius impudica femina regem necavit quam de obtinenda confirmatione necare potuerit.

Ad ulciscendam Andreae necem confestim ex Hungaria Ludovicus germanicus descendit sed scelerata foemina cum incesto Ludovico tarentino Galliam petens furentis regis manus evasit dum vero dirachinus reginae consobriı nus iuste ultionis repugnari ausus captus et capitali supplitio afflictus est.

Pestilentia tamen que Italiam depascebat[ur] territus, relictis qui regnum tuerentur Hungaris, Ludovicus nequaquam rediturus abscesit; curante postmodum Clemente pontifice pax inter Lodovicum hungaricum Ioannamque reginam, his conditionibus firmata est: ne Ioanna regina appellaretur regnumque a Ludovico hungaro reditum possideret; Ludovicus vero sive maritus sive adulter principatus titulum apud reginam possideretur. Cum tamen brevi pax ita sic renovata ut Ludovicus ille adulter regni Neapolis sit coronatus pro qua consequenda Ioanna regina insignem urbem Galliae Avinionem quam ereditario iure possidebat pontifici romanaeque Ecclesiae subiecit quin finem hic adulter habuı erit non satis scio cum in creatione Urbani sexti quae facta est anno salutis millesimo tricentesimo octogesimo quarto, nulla de Ludovico multa autem de regina Ioanna mentio fiat. Eius autem coronatio per Clementem facta decem(a) et quinta est continuatio ecclesiastici iuris in regno neapolitano.

Empta a romano antistite sceleris impunitas servavit sceleratam reginam usque ad ultimum incolumen; nam cum gallicos cardinales peniteret Urbanum sextum qui italus erat pontificem creasse, eis intra regni fines admissi creandi antipapam facultatem Ioanna dedit.

Quam iniuriam vindicaturus Urbanus Ludovicum hungaricum ad renovandum contra Ioannam bellum istigavit prefectusque est ei bello Carolus Andreae ut opinor neı cati filius qui mira celeritate usque reductaque in castellum novum regina regnum obtinuit sed cum pontifici non penitus obsequeretur premisso legiptimo processu regno privatus fuit. Memoris tamen rex fuit pontificis privationem in quo animo instituit quam adventantes Ludovici andegavensis copias, missus enim a Clemente antipapa Ludovicus andegavensis ingentem in Italia traxit exercitum, et liberaturus Ioannam et urbem Romam antipapae traditurus.

Sed cum ex morbo Ludovicus periisset exercitus ille dissipatus est, nec tamen Carolo letitia solita fuit nam defuncto patruo ad Hungarie regnum vocatus insidiis reginae in conventu principum trucidatus occubuit, anno salutis millesimo trecentesimo octogesimo sexto.ı Haec privatio Caroli per Urbanum facta quae ostendit precessisse coronationem sexta et decima est continuatio in illo regno ecclesiastici iuris.

In regno seditionem favendo non defuere turbatores insidiatoresque pupilorum quos reliquerat Carolus Ladislaum et Ioannam nihilque pretermisit Urbanus ut eos converteret regno sed uti magna fide Caietam pueros usque ad pubertatem servatos ad tempora Bonifacii noni perduxerunt quod per tempora scismatis pontifex creatus, anno salutis 1400 primo, legato cardinale florentino Ladislaum coronavit, abrogata quam Urbanus pontifex fecerat privatione. Estque decima septima continuatio ecclesiastici iuris in neapolitano regno.

Carolo tertio Hungariam petente reı manserunt in Italia duo filii Ladislaus et Ioanna cumque in regno seditionibus reperto non deessent insidiatores pupillorum Urbanus pontifex sextus qui Carolo regnum privato declaraverat pueros regno exturbare parebat; sed cum superstitibus pueris id non satis commodo fieri posset Caietani magna fide uti ambos conservassent irati pontificis menam in sassum ceciderunt et cum defuncto Urbano successisset Bonifacius nonus abrogata est a prudenti pontifice facta per Urbanum Caroli privatio missoque in regno florentino cardinale legato Ladislaus puer iussu pontificis coronatus parvo tempore totius regni possessionem obtinuit. Vix autem confirmaverat rex adolescens regnum cum Hungariam vocatus hadriaticum mare trayecitı illique Sadre commoranti nunciatum est magnos in neapolitano regno concitare tumultus ad quos sedandos celerrime reversus nullius civititatis aut oppidi dominatum alicui de proceribus qui insidias regni instruxerant reliquit, familiam Sanseverinorum pene ad interrutionem delevit et dominio urbes totiusque Hetrurie preter Florentiam potius nondum transacta inventa veneno florentinorum et creditur artibus… periit nullo de se filio relicto.

Et in coronatione Ladislai iam decima nona continuata est ecclesiastici possessio iuris neapolitani.

Florentes virtute Ladislai opes hereditario iure regendas accepit Ioanna soror priori Ioanne impudicitiis facinoribus anteponenda. Et cum in formosi adulescenı tis amorem incidisset ad declinandam infamiam ex stirpe Francorum regum maritum nomine Iacobum Marche comitem sumpsit, pacta ut comitatus antiqui seu principatus tarentini titulo contentus ne regis sed mariti partes Iacobus ageret regnumque in administrationem mulieris remaneret; sed instigantibus regina inimicis non multo post amatus adulescens Pandufus supplitio capitale a Iacobo affectus est, Ioanna arcem castelli novi exire prohibita.

Eam vero iniuriam tam dissimulante regina tulit ut tractis in suspicionem Iacobi se regem appellantis his quos ipsa maxime aderat et illi capitis poenas luerint et liberata regina non multo post credulum maritum in carcerem detruserit; sed cum liberatum Martiniı quinti pontificis maximi interventu cum esse renovatum foedus nequicquam regine dignitas attigerat, agestabat gustata semel regnandi dulcedo. Inita recuperandi regni consilia retecta, conspiciens premio Tarentum mox in Gallias vitamque anachoreticam egit at regina, per stuprorum consuetudinem audentior facta et in voluptatum pelagus demersa, nequaquam incontinentiam premium tulit sed Brachio incontinenti Perusie tiranno multa in ecclesia moliente, Martinus Ioannae opem imploravit et magno italici equitatus a regina accepto auxilio eam neapolitanorum reginam coronavit sed cum missi a regina equitatus prefecti et Ecclesiae vexillifer Sfortia, suasum adulteri quem regina adamaı bat promisso stipendio fraudarentur, pontifex reginam regno privatam declaravit et Sfortia ad vertendum regine statum commisit, pace quibus potuit conditionibus cum Brachio firmata quod tantum terroris impotenti mulieris intulit ut ea confestim adoptaverit in filium Alfonsum regem Aragonum gestarum rerum gloria iam clarum; sed instabilis mulier, abrogata post modum adoptione Alfonsi, Ludovicum andegavensem adoptavit.

Hic Ludovicus neque coronatus neque confirmatus obiit eodem quo regina anno Eugenio quarto pontifice maximo et cum Neapolitani scripto falso Ioannae regimine testamento vocassent in regno Ludovici andegavensis fratrem Renatum qui in carcere ducis Burı gundiae servabatur. Non potuit Eugenius papa ad Ecclesiae oboedientiam regnum reducere, sed variantibus in Italia bellis cum omnes fere provincias Ecclesiae papa amisisset easque propria virtute et sumptibus recuperasset, Alfonsus aragoneus quem cuncti proceres regni et capuana civitas ad regimen flagitabat, illum Eugenius pontifex regni investivit neapolitani regem et in privilegio ordinavit ut Alfonsi filius Ferdinandus licet non legitimus, rex iustus, Alfonso succederet; quam ordinationem, Eugenii, Nicolaus quartus, successor confirmavit et cum per tempora Calixti tertii qui Nicolao successit Alfonsus diem obiisset, Calixtus regnum neapolitanum non ad Andegavenses qui nihil iurisı habebant sed ad Ecclesiam devolutum esse pronunciavit.

Qui statim successit Pius secundus [qui], supplicante Ferdinando, causam discuti rursus mandavit et de consilio et consensu cardinalium abrogationem factam a Calixto initam esse declaravit et confirmata duorum pontificum de Ferdinando ordinatione, misso cardinale legato ipsum Ferdinandum investivit et coronavit quam mox Sixtus quartus et Innocentius octavus pontifices approbarunt. Moriente Ferdinando Alfonsum eius filium legitimum Alexander sextus eum instituit et coronavit.

Quo brevi mortuo, cum Ferdinandus filius successisset investituram et confirmationem paterni regni obtinuit coronatione tamen caruit intra paucos menses vita orbatus et interim Francorum bellis agitatis sed qui illico successit Federicus Alfonsi secundi germanus ab Alexandro sexto investitus coronatusque fuit.

Ex premissis dico colleguntur et neapolitanum regnum per antiquam continuatamque possessionem item factum esse iuris ecclesiastici quod regum institutio ad solos romanos pontifices pertineat et reges aragoneos optimo iure ipsum regnum possidere, licet enim andegavenses duces bellum aliquando prioris regis Francorum stirpe oriundis et postea Aragonensibus intulerint non tamen romani pontificis decreto fuerunt coronati nisi fortasse allegatur quoddam privilegium quod dicitur ab Eugenio quarto fuisse Renato andegavensi consensum sed ferunt in illo privilegio appositas fuisse certas conditiones quas, postea cum Renatus minime servasset, Eugenius Alfonsum a proceribus regni petitum et premissum est investivit ac coronavit.

Cuius investiturae et coronationis Romana Ecclesia praemium tulit quod amissas provincias virtute Alfonsi recepit.

NOTE

a Così è nel testo, ma Michele detto Calafato, imperatore romano d’Oriente, quinto di questo nome (dicembre 1041 – aprile 1042).

b Così è nel testo, ma Braccio di Ferro.

c Evidentemente si confonde l’Emilia con la Puglia.

d Così è nel testo, ma Maniace.

e Così è nel testo, ma Abelardus.

a Sikelgaita sorella e non nipote di Gisulfo principe di Salerno.

a Al margine sinistro: legitimus altus feudi

a Così è nel testo; ma, Gulielmus.

b La parola è cassata.

a Così è nel testo, ma quarto.

a Così è nel testo.

b Così è nel testo, ma Anagniam.

a Così è nel testo, ma Pietro e Costanza non hanno un figlio di questo nome; si tratta, quindi, di Alfonso o, più probabilmente, di Federico, maggiormente coinvolto, quest’ultimo, nelle vicende del post Vespro.

a Così è nel testo, ma Martellus.

b In calce: tate richiamo alla pagina seguente dove, però non si ritrova, mentre il concetto viene ripreso con diverso costrutto sintattico.

a Così è nel testo.

Theodori Lelii episcopi feltrensis oratoris apostolici ad serenissimum regem Francorum beatissimi Pii pontificis maximi oratio in qua iustitia investiturae Siciliae regni defenditur et regi male suggesta purgatur. (Ms. Qq. B. 6, n.1 della B. C. Pa)

Exposituri apud pietatem tuam christianissime regum beatissimi Pii pontificis maximi amantissimi patris tui sacrique senatus sancte ecclesie romane mandata qui nobis nunciis suis vicem eorum presenti ac pro negociis qualitate dederunt pium et misericordissimum Deum qui auctor pacis habitare facit unanimes in domo supplices deprecamur ut religiose menti tue spiritum vere charitatis infundat quatenus iniquae suggestionis abstersa rubigine agnita veritate reconciliatoque animo his quae pro pacis reipublicae christiane pro iustitia apostolici culminis pro defensione catholice fidei suggesturi sumus studium ac mentem adhibeası deprecatio nemque sanctae matris ecclesiae actentis ac benignis auribus sicut princeps vere christianus accipias.

Nos enim persuasibilibus humanae sapientiae verbis innitimur, neque in blando aut palpanti sermone confidimus, sed in illo speramus qui humanorum conscius secretorum cum summa veritas sit, non sinat verba praevalere mendacii.

Speramus inquam in illo in cuius manu, testante sciptura, est cor regis qui ubi et quo voluerit potest inflectere.

Erigit nos pietas tua quae in honore Dei religiosissime ecclesiasticam diligit unitatem: scientes quantum Creator omnium Deus et rex universi muniminis fidei suae quantum praesidiis ecclesiae in tua clementia constituerit proinde nec illos imitabimur qui apud te vel alios reges loquuntur in regni gloriam, gentis opes natalium et excellentiam et eorum quos quaerunt illicere res gestas et fortia facta depromunt.

Hos enim nihil tute, vel mirandum vel magnopere extollendum putamus in regibus quod inter aeterna proveniens bonis et malis, iustis etı impiis humana plerumque est sorte commune regnumque nam terrenum ut beatus inquit Augustinus piis et impiis sicut ei placet ille dispensat, cui nihil iniuste placet.

Qui enim Hilario principatum reipublicae dedit ipse C. Caesari qui Augusto ipse Neroni impiissimo, qui Vespasianis patri et filio suavissimis imperatoribus ipse et Domitiano crudelissimo. Qui magno Constantino christiano et religioso ipse et Iuliano apostatae atque sacrilego.

Haec plane unus Deus iustus et verus secundum temporum vices meritaque disponit ut placet, et si aliquando occultis causis non tamen iniustis.

Quid est ergo quod laudandum aut efferendum putamus in regibus.

Illas certe regias principales virtutes quae reges ipsos et regna felicitant fidem et religionis iustitiam, pietatem quas tunc vere colunt si inter linguas hominum blandientium potentiam quoque et obsequia femulantium se homines esse meminerint si potestatemı divinitus acceptam ad Dei cultum maxime dilatandum ad fidem eius propagandam atque tuendam ad ecclesiasticam pacem unitatemque servandam dedicent atque devoveant.

Nihil est inquit Iustinianus lex quod lumine clariore praefulgeat quam recta fide in principe.

Nihil quod ita nequeat casui subiacere vera religio.

Namque cum auctorem iuris utraque respiciat recte tenebras respuunt et nesciunt subiacere defectui.

Proinde audi piissime rex quid in progenitoribus tuis vir per omnia sanctissimus Gregorius doctor illustris Spiritu sancto plenus extulerit ut si priscorum est genere gloriandum non tam origine sanguinis aut regni haereditate quam imitatione religionis et fidei in Domino glorieris.

Is itaque scribens decessori tuo Childeberto regi Francorum talibus cum verbis affatur : – Quanto – inquit – caeteros homines regia dignitas antecedit, tanto caeterarum gentium regna regni vestri culmen excellit.

Esse enim regem quia sunt et alii quid mirum est sed esse vere catholicum quod alii non moerentur hoc summum est.

Sic enim magnae lampadis splendor in tetrae noctis obscuritate luminis sui claritate fulgescit, ita fidei vestrae claritas inter aliarum gentium obscuram perfidiam rutilat ac coruscat.

Quicquid autem habere se reges ceteri gloriantur habetis, sed ipsi in hac re vehementius superantur quam hoc principale bonum non habent quod habetis.

Idem quoque scribens Brimichilde regina Francorum in similia verba consentit : Non immerito – inquit – contigit ut regnum vestrum cuncta gentium regna praecellere, quippe quod earumdem gentium conditorem et pure colit et veraciter confitetur.

Sed ne illis de laude humana elati vita surrepat protinus verba admonitionis adiunxit inqutens, sed ut laudabilius in eo fides cum operibus enitescat curandum est ut sic sublimem filium vestrum inter homines potentia regalis ostendit.

Ita ante Deum magnum faciat bonitas actionis.

Unde et alibi Theodoricumı et Childibertum Francorum regem simili admonitione convenit cum regni vestri, inquit, vestri nomen inter caetera gloria christianae religionis effulserit valde audendum est ut unde gloriores caeteris regibus eminentis inde omnipotenti Deo qui dat salutem regibus perfectius placeatis ut fidem quem colimus adiutricem in omnibus habeatis, dices fortasse clementissime rex quartum haec tam longo repetito principio, nempe ut intelligas nec debere, nec velle Christi sacerdotem atque pontificem regiis auribus assentari nec palpans aliquid adulatoriumve proferre qui regnorum communes casus vicissitudinesque protulimus qui non sublimitatum terreni regni, sed gloriam religionis et fidei in regibus tantum censuerimus commendandam neque propterea te felicem dicere nec praedicare quia maximum atque amplissimum regnum inter christianos obtineas quia hostes saepeı magna virtute domueris, quod adhuc puer rei militaris effulseris, quod domesticas insidias hostesque intestinos adversus te odio laborantes magno ac forti animo superaveris.

Sed ob id solum quod priscos tui generis reges fide et pietate aequaveris, aliorum vero regnorum omnes facile superaveris, quod te ad defensionem catholicae fidei devotus obtuleris, quod Spiritu Sancto docente, didiceris illi quae omnia potestatem tuam subyceri cuius munere et protectione dominaris; qua religione ac pietate freti, apostolica quantum Dominus permiserit executuri mandata ad omnem iniquae suggestionis caliginem elimandam prout mutui amoris causas inter apostolicam sedem et Francorum reges inviolabilemque necessitudinem explicabimus dehinc male et perperam tuae pietati suggesta purgabimus cum vere pontificis maximi eiusque senatus pro communis fidei salutisque periculo supplicationem piissimam annectimus.ı Quamvis sancta et apostolica romana sedes pro credita sancti dominici gregis aeterna et incommutabili dispositione pastura omnibus regnis ac gentibus curam gessit sollicitudinis pastoralis impenderit ac verbum salutis ac fidei erigitur in populis seminaverit nullius tantum gentis ac regni specialius curam gessit quam gentis regnique Francorum quos tamquam peculiares filios primum regeneratos in Christo sacris monitis semper erudiens qui omnem enutrivit aetatem.

Nam evangelium Christi ac Petri sedes primum Gallis nunciatum deinde per fideles ministros ab apostolicis viris emissos propagatum et auctum et veterum declarant annalia et beati pontificis ac martyris Innocentii decretalis testatur epistola.

Ita enim inquit in canone : – Manifestum est omnibus per omnem Italiam Gallias, Hispaniam et Africam nullum instituisse ecclesias nisi eos quos venerabilis Petrus apostolus aut successores eius constitueruntı sacerdotes neque enim in his provinciis alius apostolus invenitur aut legitur docuisse ab ea; namque sede illustres et beatissimi martires Dionisius, Rusticus et Eleuterius ad Parisiorum civitatem, Paulus Narbonam, Fotinus et Hireneus Lugdunum, Marsilis Leomonicas Aquitanae, Eutropius Sanctones, Vositinus Beturices et alii ad alias directi sunt urbes qui verba vitae in populis cum lachrimis seminantes multiplicatam segetem cum exultatione messuerunt.

Praedicationem namque suam sanguine confirmantes qui electa grana in terra in terra vestra cadentia fructum uberrimum reddiderunt. Et de illis praeiactatis seminibus cum pulcra seges ecclesia pullulavit atque illi sedi parum fuit fidei fundamenta iecisse verbumque seminasse salutis, nisi etiam irrigatione continua et multiplicem redderet et incorruptum inviolatumque servaret licet enim pro cunctis ecclesiis que ad unum Christi thalamum referuntur pia materı inpigro semper vigilaris effectu et iuxta sancti verbi rectoris quotidiana instantia et omnium ecclesiarum eam sollicitudo decoxerit in maiorem tamen pro Galliarum ecclesiis curam sollicitudinemque substinuit, ne qua illas labes persiana macularet si quando causas pestis heretica inficere tentavisset vel aliqua doctrinae perversitas contigisset continui sentiens mater sua membra lacerari filiorumque flagrans incendio catholicae fidei saneque doctrinae medicamenta praestabat et namque solertius alumnis suis impendebat opem quo maiore pro illis sollicitudine torquebatur quos per evangelium ipsa genuerat talique solertia protegente Deo alma mater filiam quam virginem uni viro responderat Christo domino inviolatam incorruptamque servavit et inde effectum est ut gallicana ecclesia Petri magisterio imbuta et ab eius successoribus erudita post suscepta verba salutis neque haereticae pravitati nec perfidiae paganae succumbere.

Ipsos vero Galliarum reges tamquam propria viscera apostolica sedes dilexitı et fuit quorum salutem sollicitudine pastorali curavit eos siquidem salutaribus monitis instruere et sacris disciplinis ad religionem, iustitiam et pietatem monere et erudire non destitit sicut beatissimi Gregorii ad Childebertum ac Theodoricum atque aliorum ad alios apostolicorum frequentes patrum testantur epistolae, procedente vero tempore cum per segnitiem sobolis degenerasset a patribus in novam illustrioremque progeniem Francorum regnum innovavit.

Pipinum namque cuius generi et sanguine olim regia Francorum domus effulsit, amoto inutili rege atque degeneri quo solo nomine praesidebat ex praeposito regiae aulae apostolica sedes ad regiam sustulit dignitatem omnemque posteritatem ipsius benedicens ad ius ac successionem regni provexit. Nec isto contenta mater de filiorum honore sollicita an destitit quam imperii gloria quae obnigratis Graecis ademerat Francorum reges illustraret.

Carolum nempe Pipini filium Leo eius nominis tertius imperii titulo ac diademate insignivit.

Quo factum est ut Francorum reges Gallis, Germanis multisque provinciis dominantes per multa temporum curricula imperium feliciter gubernarent. Talibus in priscos reges sancta romana ecclesia exorsa muneribus etiam in posteriores beneficentiam prosecuta est quoties enim Francorum reges aut regnum intestina aliqua clades vel externa pulsasset omne studium reparandae pacis adhibuit nec prius destitit quam per se ipsam aut suis legatis pacem tranquillitatemque curaret.

Hac quidem et alia pleraque quae numerare difficile foret extant in filios matris officia historicorum litteris monumentisque publicis comendata.

Quibus profecto beneficiis generosi filii erga matrem non fuerunt ingrati quin imo saepe numero vices uberrimas retulere.

Mirabilis enim fuit erga sedis apostolicae reverentiam antecessorum tuorum amor et studium quam magnis muneribus extulerunt beneficiisı ampliarunt eam aliquando diutina Longobardorum tirannide oppressam liberarunt pontifices gravissimis persecutionibus ac scismatibus laborantes iuverunt atque foverunt eius votis annuerunt instituta atque decreta perficienda mandarunt legibus quoque publice promulgatis ipsius fidem doctrinamque servandam decreverunt in quo genere devotionis atque oboedientiae salutares.

Tu clementissime rex omnes decessores aequasti aut si vera eloqui volumus superasti.

Nam cum causantibus scismatibus ecclesiasticisque dissidiis dilecta filia maternum uterum quibus ablactata fuerat in Christo aliquanto videretur oblita.

Ac propterea ab integritate verae oboedientiae matri debitae paululum decidisset decreta quaedam illius sublimissimae sedis dignitatem deprimentia suscepisset tu mox regnum adeptus pristinam dignitatem ac preheminentiam sanctae apostolicae sedi integre reddidisti piissimeque decreto constitutionem illam quam pragmaticam nuncupabant abrogandam libereı censuisti.

Pro qua re quanto gaudio de amantissimi filii devotione ac pietate alma mater exultavit in Domino vix humana posset lingua narrare.

Nemo enim fuit apud ullam sedem existens qui tantae fidei devotionem pietatemque collatam in matrem summis laudibus et praeconiis non extulerit omnes uno ore melius tibi quam Iustiniano Augusto illud praeconium deferebant quam in comendationem similis pietatis Ioannes papa deprompserat. Inter claras – inquit – tuae sapientiae et mansuetudinis laudes christianissime principum nichil est quod puriori luce tamquam aliquod sidus irradiet quam quod amore fidei et studio charitatis edoctus ac ecclesiasticis disciplinis imbutus romane sedi pristinam reverentiam restituens et ei cuncta subieceris et ad illius reduxeris unitatem ad cuius auctorem hoc est apostolorum principem Domino loquente praeceptum est: pasce oves meas; quam esse ecclesiarum caput et patrum regula et canonica iustituta declarant et clementiae tuae piissimi testantur affectus.

Impossibile esset spiritualem iucunditatem et laetitiam amantissimi presentis tui pii pontificis maximi sacrique senatus ecclesie de fidei tuae perspecta sinceritate referre cum sancta romana ecclesia iuxta Isaiam germinas germinaret et exultaret laetabunda et laudans ac decernente pontifice pro te pia vota dependens illud propheticum Domino concinnebat: Tibi abundet coelum desuper effundant montes iucunditatem et colles laetitia exultent. Pro his meritis pro devotione pietateque tua pro fidei puritate pro reddita sibi debita honorificentia spiritualia suffragia et acceptissima Deo sacrificia quoti die devota mente rependit.

Licet enim pro omnibus qui in sublimitate sint positi iuxta apostolicum praeceptum sacrosancta romana ecclesia assiduas preces effundat pro te tanto specialius obsecratio nec et gratiarum actiones excoluitı quotidianis sacrificiis exorans Dei nostri clementiam ut longevis et pacificis te dignetur custodire temporibus et in hac vera religione ecclesiastica unitate et apostolicae sedis veneratione conservet.

Iam igitur accepisti piissime rex quanta cum apostolica sede fuerit et semper Deo propitio futura sit vel tua vel progenitorum tuorum vel totius gallicae gentis necessitudo quam et Christi regeneratio et praedicator evangelii et beneficiorum collatorum vicissitudo ita devinxit ut non solum regibus sed omnibus Francis veluti fidei suae alumnis sancta romana glorietur ecclesia vos illi corona ut apostolus ait vos gaudium sitis in Domino.

Pro quibus cum fiducia quotidie Dominum interpellat ac dicit: Pater sancte conserva eos in nomine tuo quos dedisti mihi huic necessitudini Christi glutino copulatos quam poterit unquam humana cognatio comparari.

Novimus enim vincula spirituumı arctiora esse quam corporum et maiorem animarum cognationem esse quam sanguinum.

Quis ergo nisi demens et impius individuam charitatem tentet infringere matrem a filiis nutrices ab alumnis filios a parentibus separare. Cum non possit mater testante scriptura filios oblivisci verum invidiae sator et odii umani generis inimicus ubi malora cernit charitatis vincula illic potis imum satagit zizaniae germina seminare quaerit amantissimi filii erga parentem disiungere charitatem modo parens odio, modo sanguinis iniuriam suggerendo sed frustra sortiti frustra moliti soliditas animi atque constantia regis animi supra firmam petram eradicata ventis atque turbinibus quati non potest.

Suggerit inquam per iniquos susurronesque ministros… pontifici summo non modo pietatem tuam sed universum Francorum genus invisum. O invidia et rabies hominum iniquorum quis hoc credat? Patres peculiares filios quos romana ecclesia parturivit in Christoı odio prosequi posse? Quis optinetur nisi ab iniquo animo et pharisaica perfidia mala pro bonis odium pro dilectione posse retribui? Qua ratio qua causa ad id rectum et moderatum animum posset inducere? Si non vera verisimilia saltem confringere mendaces solent ut causis propositis simulatum detrahendi aditum inveniant. Sed hillic nullus calor veri potest adesse mendacio odit inquit et contemptu habet pius pontifex maximus gallicum nomen regnique Francorum. At illum omnis gens omnis lingua et natio quae ex adversis orbis partibus apud apostolicam sedem et commoratur et convenit concionantem adivit quanto pro delata provectione tua abrogataque pragmatica publice gratulationis ferias cum celebri sacrorum pompa supplicationesque decerneret.

Te ac regnum tuum tantis laudibus extollentem ut incertum sit an audientes ad amorem tui nominis vel potius ad quantam admirationem induxerit licet enim tuae virtuti par et condigna esset oratio gloriosumı tamen fuit cuique vel maximo ac optimo regi tanti pontificis ore velut divino oraculo celebrari unde nemo in frequentissimo illo conventu fuit qui hoc et gloriae et felicitati tuae esse non duceret ut Nestor aiebat a probatissimo laudatissimoque laudari multo dignius tibi Pii pontificis quam Achillus Homeri praeconium inveneras.

Hoc tamen cumulatum tam exuberans amoris testimonium si quis calumnietur ac dicat non ex corde processisse continuo audiet Salvatorem in evangelis protestantem.

Bonus homo de thesauro cordis sui profert bonum et ex abundantia cordis os loquitur verum aliud ea summe caput intendunt in iniuriam tuam atque contemptum pro hoste generis tui contra consanguineum pro Ferdinando rege arma suscepta.

Adesto nunc piissime Iesu veritatis et agnitor adesto inquamı rerum scrutator et cordium et innocentiam tuere pontificis tui adversus eos qui cogitaverunt supplantare gressus eius et sermonibus circumdederunt eum.

Adesto rex regum in cuius manu sunt corda regnantium et quae pro iustitia sedis apostolicae dicturi sumus regiae menti nutu tuae aspirationes infunde quia incassum terram cordis vomere nostrae linguae prescinditur nisi celestis raris aspersiones intrinsecus infeudatur.

Tu vero clementissime rex paulisper obsecro aequanimitatem tuam et nationem exerce sepone interim amorem necessitudinis iram atque amicitiam quae humanum pervertere consuevecre iudicium.

Isthic obtestor te facilem et aequum iudicem praebe amatoris enim iusticiae indicium est non tamen veritatem patienter audere sed ipsam velle modis omnibus invenire sed in primis mansuetudinem Pii pontificis animadvertere tene ut nosti eum Loctim in terris ab hominibus exigi et iudicari non debeat nec alicui mortalium obnoxius est sui facti vel consilii reddereı rationem nempe ut beatus Simanchus ait aliorum hominum causas Deus voluit per homines terminare sed sedis ipsius praesulem suo sine questione reservaevit arbitrio.

Voluit beati Petri successores ecclesie enim debere innocentiam et subtilissimi discussoris indagini reservavit.

Hic tamen nullius subiectus esamini apud pietatem tuam sui facti non recusat reddere rationem.

Damasi beati pontificis humilitatem imitatur qui non renitit coram omnibus ecclesia de his quibus indigne criminabatur suam innocentiam expurgare. Sixtum insequitur qui Valentiniano augusto Simanchum qui Theodorico regi de calumniis quae inpongebantur nullo quidem debito ac ut ipsi in canonibus ..tiori prescribentes legem caeteris ut id in futurum cogerentur facere sola humilitate satisfacere voluerunt non isthic nos narrationes ordinem prosequemur callidis oratoribus ista relinquimus brevem narrationem cautamque proponere et inde loca ad conformandum vel refutandum artificiosa requirere.

Non eget veritas lenocinio huiusmodiı fucoque sermonis unde et dispositiones oratorio ordine premissis solum quae unicuique rei necessario inciderit suo loco narrabimus.

Insuper non est nostri propositi priorum pontificum concessiones et facta discutere vel eorum iustificare decreta set nobis erit Pium modernum pontificem qui veluti primus auctor iniuriae criminatur a calumnia et detractione purgari eum.

Vero ut ad rem veniamus quare in Pium pontificem alienum factum intenditur quare de alterius vel facto vel incuria criminatur.

Eugenius 4s pontifex maximus Alfonso Aragonum regni Siciliae titulum investituramque concessit nec solum investivit illum sed ius quoque Renati regis cassavit et substulit Ferdinandum naturalem filium ad successionem regni legitimavit.

Haec si solus fecisset Eugenius non debuisset forti unius facti exemplo transire verum hoc et Nicolaus Vs ex certa scientia confirmavit atque certum velut pignus de regni successione Ferdinando daretur foedus eius decreto atqueı consensu urgente metu Turcorum initum est quo omnis Italiae potentatus sub iuris iurandi sponsione comprehensi sunt et romanus pontifex foederis caput conservatorque designatus extitit in quo quidem non solum Ferdinandi Alfonsi filius comprehensus est, sed regni successor cunctis annuentibus opemque spondentibus decretum fuit.

Hoc inquam foedus et Calixtus IIIs qui Nicolao successit apostolicis litteris confirmavit.

Non nos ista confingimus sed quae toti Italiae notoria sunt dicimus quae facile possunt publicis monumentis ostendere.

Rebus ita formatis et publico Italiae consensu decretis cum ut premisimus Eugenius investisset Alfonsum Ferdinandum non solum legitimasset sed decrevisset heredem Nicolaus et Calixtus confirmassent et se et successores foedere contraxissent.

Pius pontifex sicut Domino placuit in apostolato successit quo mox assumpto Italiae principatus Venetorum senatus Insubrium dux florentinaı comunitas et reliqui foedere comprehensi se pro Ferdinando continuo declararunt servare foedere investiri Ferdinandum exposcentes quorum aliqui etiam ante concessam investituram legatos ad Ferdinandum qui iam homagium parente defuncto a regni proceribus et fidelitatis iuramenta susceperat et regni possessionem obtinebat tamquam ad regem honorandum salutandumque miserunt.

Dic obsecro clementissime rex quid facere poterat aut debebat post decessorum facta successor.

Nun quid poterat aut debebat predecessorum suorum statuta convellere foedera totius Italiae disiungere iusiurandum successorum quoque nomine praestitum violare.

At certe legerat Pius pontifex pridem in canone iustitiae ac rationis ordinem suadere ut qui ei successoribus desiderant sua mente servari decessorum suorum procul dubio voluntatem et mandata custodiant.

Quod si dicant eum debuisseı priorum potius decreta et statuta mutare continuo illud beati Gregorii de registro proferetur: – Si ea destruxerim quae antecessores nostri statuerunt non constructor sed accessor esse iuste probarer testante veritatis voce quae ait regnum in seipsum divisum non stabit et omnis scientia et lex adversum se divisa destrueretur.

Quod si insistant non debuisse tam facile prosilire sed omnia prius examinari et matura ac diligenti ad rem tantam consultatione procedi.

Audiant et intelligant omnia iuste discussa non solum priorum pontificum concessiones et foederum in medium deducta.

Sed temporis quoque instantisque periculi habitam rationem quam solet et debet in ancipiti consultatione versari.

Mortuo Calisto Iacobus Picinenus relicto bello quod adversus Sigismundum Malatestam primo pro Alfonso deinde pro Ferdinando gerebat hostem se ostendens ecclesie ascissum urbem insignem Gualdum oppidum illiusque arcem munitissimam ac Nuceriam occupat civitatem qua subita irrutione caeterae urbes dictionis ecclesiae metu periculosae erant praesertim cum aliae quoque munitiores arces a Catalanis tenerentur interrogati oratores regis Renati qui aderant si quam opem in tanto rerum periculo spondere possent nihil respondere potuerunt quod spem opportuni praesidii videretur afferre contra Ferdinandum Picininum tum suum ducem cohibere ipsumque ad arma deponendo et ablata reddenda compellere promittebat erat sane causa probabilis cum alter rebus afflictis succurrere detractare in altero esset spes certa praesidii illi potius gratificandi per quem ab imminenti exitio relevari posset ecclesia.

Haec olim causa inter ceteras imperium Graecis ademit et in Carolum unde antecessores tui originem duxere iure optimo transtulit cum illi oppressae ecclesiae Longobardis qui ipsius terras invaserant ferre opem interpellati negligerent alterutri praestaretı declaraverat pridem Calistus Alfonso rege defuncto regnum ad ecclesiam libere devolutum propter quod illi vis erat pro suo nutu disponere.

Consultabatur quid de feudo devoluto sine alterius iniuria immo cum reservatione alieni iuris si quod in futurum quispiam sibi competere declararet pro rerum et temporum qualitate factura esset ecclesia.

Ferdinandus investituram patris cassativam iuris Renati suam legitimationem ad regnum foedus Italiae quo fuerat successor ipse decretus afferebat in medium praesidum afflictis rebus ecclesie per quod tirannus vel invictus reddere compelleretur ablata spondebat commemorabatur patris merita qui personaliter pro ecclesia militans provinciam Marchiae praecipuum peculium ecclesiae sua industria ac propriis impensis ex manibus occupantis ereptam ipsi ecclesiae restituerat.

Ad haec instabant legationes Italiae… quiaı enixius exposcebant ipse Ferdinandus iam omnium consensu tamquam patris successor a proceribus regni susceptus erat in regem relata sunt haec inter patres qui senatum ecclesiae representant omnibus gravibus diligentissimeque discussis omnium fuit una sententia Ferdinando investituram deberi ac sine iniuria cuiusque posse concedi a qua nec unus quidam a sacro illo ordine discrepavit si vera fateri voluerint.

Nec enim quicquam adversari videbatur illi sententiae in qua honestum tutum utile concurrebant reservatum est tamen ut prediximus in concessione Ferdinandi ius Renati regis illesum si quod sibi in futurum competere demonstraret quo nihil equius poterat fieri atque benignius. Missus est igitur cardinalis de Ursinis qui decreta pontificis senatusque consulto Ferdinando regni diademateı coronaret suscepto homagio quo et vassallus domino et dominus vassallo lege feudali invicem constriguntur.

Interea Pius pontifex studio defendente religionis et fidei in maximo periculo constitutae invalido licet et pene confecto corpore Mantuam profectus conventum principum celebrabat.

Cumque spes optima foret pacata Italia contra Turcos maximam atque potentissimam expeditionem preparando ecce subito rex Renatus interceptus triremibus quas cardinalis… legatus ex decimis atque oblationibus fidelium ad defensionem fidei in Rodano fabricaverat et armamentis instruxerat per illustrem filium primogenitum suum armis regnum invadit et pacem totius perturbat Italiae.

Quo effectum est ut omnes tractatus pro fidei causa habiti frustrarentur in cassum quae procederent.

Pontifex indigne ferens se spreto atque contemptoı ac repudiata via iuris quam ipse in mantuano conventu inclite memoriae pactis tui atque ipsius Renati legatis abtulerat viam facti fuisse pereptam per archiepiscopum ravenatensem tum tituli Sancti Clementis cardinalem ducem Ioannem orat et monet ut vel ad tempus arma deponet quoad de iustitia vel pace tractetur illi se ad bellum non ad pacem tractandam emissum dicens non modo inducias sed salvum conductum illi negavit Ferdinandus quidem investitus et regni possessionem pacificam adeptus videns se non tamen in pene turbari sed vi armisque retrudi requirit feudi dominum ut vicissitudinem ad quam lege feudali tenetur prestet officium requirit tamquam vassallus quorum ac inter concedentes iudicem et cognitorem videlicet iudicio sesti euandetı viamque facti prohibeat.

Hic obsecro clementissime paulisper aequas aures accomoda non ego istihic dicam quod omnibus natura infinitum est opus suum diligere atque tueri et fictoris figmentum ne violetur velle servare idque exemplo licere illius omnium plasmatoris qui creaturam quam condidit et summa providentia regit et infinita bonitate conservat. missa haec facio ad quae animus naturaliter inclinatus sed persequitur illa communia quae et iure gentium iuxta ligamina quae dicuntur est certae boni et ac aequi iudicis viam facti interdicere arma prohibere et lites dirimere et litigantes vel inuctos ne rixae vel scandala concitentur ad pacem transactionemque compellere id docet pontificem convenitque curare inter omnes sed in re feudali magis licet ne res ecclesiae armis belloque vastentur.

Rursus omnes leges omnesque legittime sanctiones possessores tuereturı et fuerunt vetantes eos facto detrudi propterea eis interdicta concedunt quibus et vim turbativam arceant et possessionem spoliati recuperent at ubi possessoris ius maius intenditur boni et aequi principis est manum apponere et si imperio nequeat eum vi repellere hoc in tuo regno novimus observare non modo in prophanis atque secularibus rebus sed etiam ecclesiasticis et spiritualibus ut regii magistratus viam facti cohibeant arma interdicant possessores tueantur unde etiam cognitionem possessoris sibi veteri more vindicarunt quod si inferiores magistratus id iure faciunt inter privatos quid principem et dominum feudi facere convenit inter eos qui de feudo contendunt. Quid tui iustissime rex inter duos duces aut principes facturus esses de principatu coronae tuae subdito de feudo ab oste dipendente certantes et alter alterum possidentemı armis invaderet et te viam iuris offerentes mandante atque denunciante non solum arma deponere sed vel breves inducias concedere recusaret excute moderatissimi animi tui aequitatem hoc est enim naturae lex verbo veritatis in evangelio comendata quacumque vult et faciant vobis homines facite illis et dignum est iam lege in alterius principatu eam legem et alterius principatu non improbare quam in suo regno velit quisque servare accedebat quoque in pontifice necessitas tuendi vassallum ne ille servitium exhibere et censum solvere legitime recusaret et ipse iure vassallagii privaretur non nostro sensu ista proferimus audiat maiestas tua quid lex dectet in feudis quam inquit non sufficit obtinere a malo nisi fiat quod bonum est restat ut et consilium et auxilium domino suo fidelis prestet si beneficio dignus videri vult et salvus esse de fidelitate quam iuravitı atque post subditur dominus quoque fideli suo in his omnibus vicem reddere debet quod si non feceret merito censebitur male fidus sicut ille qui in eorum prevaricatione vel faciendo vel censendo deprehensus fuerit perfidus et periurus.

Quis ergo Pium pontificem arguit? Quis iure condemnet quod ad vim reprimendam ad possessorem tuendum ad fidem mutuam vicissitudinumque vassallo prestandam perfiduo Ferdinando transmiserit qui si interpellatus non prestasset nec equi iudicis nec veri domini functus fuisset efficio et fedifragus ac male fidus regali canonicaque sententia merito reputari potuisset intellexisti iam ut arbitror sapientissime rex pontificem maximum iustissimis causis fuisse permotum opem ferre Ferdinando non ut detractores aut maledici suggerunt iniuriam tuamı arma suscepta quomodo enim in tuam iniuriam id fecisset qui priusquam proveheres ad regnum immo quando domestica invidia extorerat e regno ille pacis ac induciis frustra tentatis defensionibus a se instituti regis te non improbante suscepit quod vero te ad regnum evecto litteris tuis morem non gesserit nihil se putavit iniuriam fuere quandoquidem et fides italici foederis et obligatio iniuriae et defensio debita vassallo quod prosequi coeperit compellebat emotalion tuam mansuetudinem talem clementiam animi aequitatem reputavit et reputat uti nusquam illum aliquod facere contra fidem prestitam contra iustitiae debitum contra decus apostolicae sedis astringere eum non modo inter patrem et filium apud christianos sed etiam inter pares apud gentiles haec prima lex in amicitiaı sanciatur ut ab amicis honesta petamus amicorum causa honesta faciamus verum qui moderatissimum animum tuum contra pastorem et patrem animae tuae provocare conantur eum revincere nequeant quia praediximus alio divertuntur concitantes invidiam atque dicentes saltem expetitas treguas ac inducias negari neque non debuisse hic neminem alium testem nisi tuum mansuetissimum pectus tuam sincerissimam conscientiam Pius pontifex appellat et invocat.

Tu inquam benignissime rex locuples testis es eum nec in prosperis nec in adversis regis Renati rebus inducias habuisse noni cum tui legati initio tuae provectionis emissi quo tempore aeque pene marte contendentis de regno certabant potuissent praesidia ecclesiae revocari et pontifex diceret se id sine transgressione fidei publicoque dedecore facere non posseı obtulit tantum pro humanitate treguas induere quibus pendentibus de iustitua vel concordia tractaretur quas si Ferdinandus annueret ipse suas copias ac praesidia revocare eius oblatione probe meminisse debet pietas tua siquidem eius rei cedula fuit una confecta et tuis oratoribus tradita serenitati tuae exhibendam et hac secunda fuit treguarum oblatis eum pridem fuissent ut supra rettulimus a duce Ioanne initio belli petiti et propter spem quem conceperat celeriter potiundi regni refutata postque missos ferrariensis episcopus mentem pontificis circa expeditionem in Turcos secreto tuae pietati denunciares praesidiaque pro fidei causa requirens eadem de treguis oblata repetiit cui celsitudo tua promisit se legatos emissuram qui apud pontificem de veroque tractarent advenere tandem diutissime expectati legati sperantes forsitan inter moras temporumı certam victoriam Renati partibus successuram.

Sed cum res preter spem evenissent ut profligato exercitu Picininii acceptaque ingenti clade apud Troiam Apuliae res Renati afflicte Ferdinandi multo superiores effectae fuissent mutata rerum conditione mens non fuit immutata pontificis et licet Ferdinandi legati supplices tum lachrimis obtestarentur ne certam victoriam intermictere per inducias cogeretur praestitit tantum immobilis pontificis animus dicens se promissa velle servare et treguas indicere quas nisi amplecteret praesidia ecclesiae sibi nosceret de futura pro inde eligeret quid rebus suis magis conducere arbitraret vel induciis annuere vel praesidi suo omnino destitui.

Tali eo in sententie persistente… est tandem Tuderti ubi pontifex peste urgente secesserat ad treguarum tractatus.

Nam auxiliis contra Turcosı legati nichil se in mandatis habere dixerunt quod animum pontificis maximi contristavit prima igitur esse de tempore orta difficultas; nam pontifex tales necessarias putabat inducias per quas causae fidei consuli posset ad quod dicebat triennales minime sufficere et vix quinquennales suffecturas quibus ad tantam belli molem exercitus cogi pecuniae exequiri auxilia arcessiri et immanissimi hostis potentia contiri posset.

Contra vero Renati oratores nec annuales indulgere volebant quae nec causae fidei nec paci tractandae quomodolibet profuissent neuter enim contendentium pro tam brevi tempore vel exercitum dimittere vel arma deponere voluisset fuisset gravius expectatum interea quam illatum bellum tandem ut pontifex ut Deum et homines testari posset per se non defecisse etiam in quadrimestres inducias concessisset ad finemı et interea longiores tractarentur nisi alea perniciosissima et fidelibus animis execranda difficultas fuisset aborta agebatur de treguis ineundis inter contendentes de regno subditos atque obedientes utriusque de auxiliaribus quoque copiis revocandis si partes conventa pontificis non observassent et ecce sator zizaniae diabolus suo membro prospiciens Sigismundum Malatesta romanae ecclesiae productorem heresis publice condemnatum foedere volebat includi.

Exorruit sane pontifex perfidissimum hominem hostem fidei christianae religionis apostatam de heresi damnatum filium Belial foedere quod cum christianissima Francorum domo tractabatur vel treguis quae inirentur includi.

Quae enim partecipatio est ut inquit apostolus iustitiae cum iniquitate. Quae societas lucis ad tenebras. Quae autem conventio Christi ad Belial aut quae pars fidelisı cum infideli.

Quomodo enim poterat princeps fidei vel treguis fidei eximie coniungi eum [si] Dominum audiret in Deuteronomio terribiliter comminantem: Non inibis cun eis foedus neque misereberis eorum sed percoties eos usque ad internicionem. Reges universique princeps adversus hereticos et scismaticos adversus apostatas e fide tenentur exurgere et gladium quem ad vindictam malefactorum laudem vero bonorum portant exercere et cervicibus superborum imponere vero illi pacem hereti codare vindictam remicti pro qua finires et Eleazarus glorificat sacerdotes.

Immo et foedus cum eo adstringi petebant.

Quomodo communicare papa potuisset in treguis heretico quem quotidie ecclesia anathematizat in canone communicasset utique quando quidem treguae ipsius nomine atque decreto firmandae atque indicendae erant.

Quomodo audisset vocem discipulus magistri hereticum hominem post primam et secundamı correctionem devicta quia subversus est huiusmodi et perenniter peccat in seipso damnatus prisci illi sanctique pontifices a mundi regibus atque tirannis minis et terroribus impulsum quam nec una communione haereticorum coinquinati ustuerunt quin potius exilia mortes omniaque martiria pertulerunt nec quomodo libet parteciparent hereticis.

Liberius et Felix ob hoc in exilium acti a Constantino Silverius atque Vigilius squalorem carceris caedes ac penales erumnas vitare potuissent et si parcere et restituere voluisset Artemium Martinus romanae ecclesiae pontifex et martyr insignis exilium proscriptionemque durissimam evitasset si iubente imperatore vel typo consentire vel Paulo constantinopolitano haeretico una partecipatione communicare voluisset.

Sed maluerunt viri sanctissimi omnia potius perpeti quam damnatis haereticis quomodo libet commisceri debebat.

Qui Pius hereticum impenitentemı in foedus accipere apostolorum heres et priscorum pontificum non tam honoris quam fidei constantiaeque honoris quam fidei constantiaeque successor intelligis fidelissime rex sancte et benigne accusatum fuisse ut infidelis fidelibus iungeretur.

Credit namque pontifex maximus numquam tibi ortodoxo et christianissimo regi suggeri posse ut aliquis tui sanguinis foedere heretico coniugati.

Iam igitur circa treguarum articulum intelligit mansuetudo tua verissime ut caeteres refutatam esse calumniam et numquam treguas vel inducias belli a pontifice fuisse negatas quin potius ipsius belli initio cum fidei causa tractaretur magno studio fuisse petitas.

Sed quia tunc multo superiores Renati partes videbantur fuisse repudiatas audisti oratoribus qui tuam provectionem… obvenerantı cum aequo marte utriumque pugnari videretur ultro oblatas intellexisti immutatis rebus inclinataque Renati parte licet Ferdinando preiudiciales atque officiosissime viderentur eo etiam renitente promissas. Sed haereticus proditor atque damnatus includi patenter iuxto consilio declinates idem ergo et in prosperis et in adversis Renati rebus fuit Pii pontificis animus constans immobilis inquirens pacem et prosequens eam. Et ecce iam Deum et sanctos angelos contestatur neque belli initio neque medio neque fine nec aequo nec iniquo morte per illum pacem aut inducias defuisse nec defuturas si Renatus rex illas et nunc voluerit complecti ecce in quantum quam pridem tractatus concordiae signa interventu tuae mansuetudines perfici potest in presenti non annuit.

Sed omne studiumı cum celsitudine tua pariter adhibebis quod si concordia sequi aut separari non possit eo quod humana sorte omnis potestas impatiens videatur esse consortes.

Viam tum in regiam quam semper proposuit nunc quoque offert iuris ac iustitia in qua fidem ad omnem calumniam confutandam talem iudiciis formam faciemque proponit ut nulla a quavis partium supplicio possit impingi atque spe huiusmodi vel concordiae vel iudiciis sequuturi quas semper obtulit easdem etiam aequioribus conditionibus offert inducias in qua re non putet sanctitas tua me tantum verba pretendere quam haec ipsa sine culla mora operibus exibebimus cum ad firmandum conditiones quas nullus digne improbare poterit si opportune hoc tempore videantur mandatum plenum ego pontificis legatione fungens attulerim quod et nunc coramı Deo vivente et in extremo illo iudicio ante eius tribunal proferemus ubi patebunt abscondita cordium pandetur qua mente quis vixerit intelligetur per quos pax christiana deficerit et quos calumnias sevunt et alios iniquo iudicaret iudicabuntur coacti sumus paulo altius exordiri dum mansuetissimum animum tuum quotidianis vel querulis vel criminationibus pulsatum ad solitam aequanimitatem et filialem affectum reducere studemus.

Ea enim postrema nobis causa videbitur agenda quam necessitudo sanguinis perurgebat.

Reliqua vero tum pietatis litteris Tolosae datis non tuo nutu ut opinamur, sed aliorum suggestione pontifici scripta atque imposita ut levia sunt vel alios contingerit et ea quidem altiori indagine perscrutanda in quibus etiam dicta tua clementia satisfiet ut te ecclesiasticamı distructionem probaturum non dubitemus illud enim de legionensi episcopo tuae pietati suggestum quam vanum sit quamque ridiculum omnes intelligunt vel pontificum existimare tam insanum vel pium arbitrari tam impium et crediderit vel voluerit pacem in tanto fidei discrimine tam utilem tam necessariam intervertere quomodo separasset duo potentissima regna quorum reges ante hominum memoriam foederati fuere posse disiungere quomodo is qui et iure ordinis et officii auctoritate curator est pacis in tanta necessitate christianae religionis voluisset foedera pacis infringere pro qua conficta corpore et ante hominem suum eam… premorta per obrupta montium per algores nimium mortuam expetivit ut precem inter christianos principes insurgeret sine qua laborantur. Fidei intelligit subvenire non posse rursus quomodo illam pacem impediri voluissetı pro qua perficienda atque tractanda legatum de latere bonae memoriae Alexandrum cardinalem Sanctae Susannae virum suae aetatis religione et integritate insignem eruditione clarissimum designaverat; qui praecinctus ad iter continuum ob eam causam Hispanias petiturus erat nisi confectae iam pacis fama celerius pervenisset.

Quis autem nisi amens id impediret faciendum quod omni studio curaret impleri. Absit a piissima mente tua ista suspicio.

Ecce Christi summus sacerdos vicem aeterni Dei gerens in terris cuius verbum teste Bernardo vel sacrum si verum vel si mendax fuerit continuo efficitur sacrilegium coram Deo qui iudicaturus est vivos et mortuos in verbo apostolico contestatur nihil tale nec scivisse neque mandasse.

Non decet pietatem tuam difidi verbi apostolici dubitari nihil est tam arduum tam greveı tam dubium quod si maiestas tua in verbo regio testaretur ipse non crederet ipse non pariter affirmaret.

O nimis laudanda et omnibus praeconiis offerendam priscorum regum pietatem ; o fidem et sinceritatem merito praedicandam Valentiniani augusti Sistus papa de gravissima impetitus uno verbo satisfecit Theodoricus Gothorum rex licet arianorum fautor et particeps cum audisset a sinodo apostolicam sedem antistitum inferiorum non subiaceri iudicio.

Mox omnem defensionem in Simachi pontificis conscientiam fidemque remisit.

Pelagius criminatus de exilio sui decessoris et more Vigilii uno verbo toti clero et populo satisfecit et tuae maiestati suggeritur dicenti scribenti Deum contestato pontifici non esse credendum; iam igitur si Christo vicario si Dei vices agenti non creditur fiat discussio fiat diligens investigatio innocentia aliquando patebit veritas aliquamdiu tegi sed omnino occultari non potest pena digna probabit innocentiam si episcopus reus compertus fuerit in suum culpa reflectitur auctorem.

Invero clementissime rex homines huiusmodi detractores tamquam sicarios et homicidas eccita memor sententiae Salomonis dicentis ac detractaribus ne commiscearis quoniam veniet eorum repente proditio hi sunt qui lingua sua concinant dolos quorum os venenum est aspidum insanabile dentes eorum arma et sagittae lingua eorum gladius acutos ab his se erigi a talibus tamquam a sitientibus sanguinem redimi profeta orabat in psalmo: Redime – inquit – me a calumniis hominum ut custodiam mandata tua.

Tales iure canon homicidas appellat. Nam qui occidit et qui occidit et odit fratrem suum et qui ei detrahit homicida pariter demonstratur quod si illi sunt homicidae qui sedentes loquuntur adversus fratrem suum quod illi existimandi erunt qui contra Christi vicariumı patrem omnium pastorem animarum suarum ponunt scandalum in eos profecto illa apostolica sententia retorquebitur quam in ordinatione Clementis protulit claviger regni coelestis inquens: Cuicumque contristaverit detractorem veritatis peccat in Christum et patrem omnium exercebat Deum propter quod et vita carebit nam ut invidiam magis augerent pro eo etiam quod scismaticus atque hereticos alios omnino a fide apostatantes alios raptores ecclesiarum atque sacrilegos monitos et diutius expectatas nec correctis cum apostolo crediderit Satanae in interitum carnis ut salvus fiere ipse damnant calumniant et accusant.

O nefanda rabies detractorum qui damnant quod laudare deberant vaeh talibus cui appendunt stateras dolosas et pro arbitrio aliud grave aliud leve deiudicant vaeh inquam illis qui dicunt bonum malum et malum bonum ponentes lucem tenebrası et tenebras lucem.

Sed attende clementissime rex pontificis mansuetudinem non renuit etiam de tuis quae mere spiritualia sunt et ecclesiasticas censuras attingunt solum ad calumniam confutandam gestorum quorum reddere rationem si aliud tempus commodius ad explicandum indulgeri et nos patienter audire dignaberis spera enim pro innata religione te accipere ratione secum ad persecutionem gusmaticorum atque hereticorum concursum quando quidem catholici reges semper in talibus auxilium ecclesiae ferre consuevarant et ad id eos teneri omnium sanctorum patrum praedicant instituta ostendimus piissime princeps nullam esse in pontifice culpam quam suggerit invidiosa detractati nullam sibi cum pietate tua causam esse dissidii.

Verum si quid pontifex de suo feudo severius vel inhumanius statuisset contra consortem generis vel sanguinis tui si in temporali aliquo negotio a tuaı sententia discrepasset non tamen oporteret religiosissimum principem a piae matris uberibus separare nec propterea deceret patrum omnium et animae suae pastorem odisse subeat quaeso mentem tuam illud magni imperatoris regisque Francorum Carolum memorandum eulogium in memoriam inquit beati Petri apostoli honoremus sanctam romanam ecclesiam et apostolicam sedem ut qui nobis sacerdotalis dignitatis est mater ne etiam ecclesiasticae magistrationis quare serranda esse cum mansuetudine et humilitate illi reverentia et licet viae ferendum ab illa sancta sede nobis imponat iugum tamen feramus et pia devozione tolleremus humilis suni et religiosissimo principe digna sententia quam convenit tuam mansuetudinem imitari ad quem haereditas gloriae una cum regno et sanctorum imitatio pertinet.

Age sic evi debeatur regno Siciliae quis potius iuvandus quis fovendus fuerint qualiscumque dissensio an non potest de… de feudo ecclesiae sine acerbitate animorum sine offensione mutuae charitatis sine scissura specialis vinculi esse contentio.

At certe nos legimus etiam apud et vicos existere plerumque in republica sine pernicie contentiones dum unusquisque suo nutu regi rempublicam vult qualis fuit Ciceroni ac inter publicum Scipionem et Lucium Metellum sine acerbitate contenti.

Sed quid ethnicos ac temporalia profero?

Cum nobis etiam sanctorum apostolorum exempla suppeditent Petrus et Paulus ecclesiae principes quos Spiritus Sanctus adiunxerat de circumcisione dissentiunt dum uterque pari zelo sed dispari ritu alliciendus putaret eos qui ex circumcisione crediderant Paulus et Barnaba divino oracolo pariter in fortem praedicationis emissi propter Ioannem qui cognominatusı est Marcus ab invicem segregarentur.

Fuit tamen corporum magis quam animorum illa secessio Hieronimus ab Augustino disserti sua observatione legaleum et mutuas interesse altercantis epistolis qui individua Christi claritate flagrabat longum esset singulos narrare qui integris animis Alfonsus affectibus dissenserunt. Talis inter parentes et filios fratres et necessarios atque coniunctos animi motus intercidunt quos sanguinis charitas exagerari non finit.

Fiuntque ut comicus ait ira inter amantes reintegratio amoris queritur plerumque pater de inofficioso filio quesitus est filius de duropatu nec tamen honorificentia patri subtrahitur nec filiorum charitas imminnetur quod si hoc post carnis agnatio quid posse debet spiritualis annexio inter eos qui non ex sanguinibus neque ex voluntate carnis sed Spiritus Sancti gratia regenerantur in Christo. Noli ergo existimare piissime rex patrem odisse posse filios quos per evangelium generavit.

Noli opinari matrem tuam romanam ecclesiam minus diligere quos per charitatemı quotidie parturit in Christo.

Nec arbitretur pietas tua quod quisquam magis sincera mente te diligat qui pacem cum Deo vult habere perpetuam quod quibus pro felicitate regni tui sine intermissione preces effundit.

Tua enim pax apostolicae sedis tranquillitas est, tua felicitas ipsius laetitia, tua praesertim in fidei hostes victoria est ecclesiae romanae securitas. Noli ergo ei fiduciam pro te minore supplicandi abscendat ira placetur animus et filialis ille resurgat affectus.

Suadet et requirit hoc temporalis ratio nam si ullo unquam tempore deponi simultates oportuit hoc certi maximi quo periclitatur christiana religio omnes animi rancores oportet auferri.

Marium et Cinnam legimus et quamplures alios civilibus et intestinis odiis laborantes aliquando periclitante republica privatas inimicitias deposuisse et in gratiam ipsius reipublicae causa redisse ; quid christianos principes facere convenit pro communi fide pro communi salute pro religione tuenda atque servanda ad quamı post purgatum omni calumnia et criminatione pontificem post revocatum ut speramus ad pristinam charitatem et filialem effectum tuae mansuetudinis animum iuxta institutum ordinem omnis iam nostra convertenda esset oratio.

Sed ne pietatis tuae fatigetur auditus, hodierno sermone adhibendus est modus ut quae pro fidei causa exposituri sumus in alium diem reserventur.

Aderit, ut speramus, gratia Dei quae faciat nos instituta complere aderit quoque serenitas tuae felicitas atque benignitas quae diem ac tempus constituere dignabitur quo illud quod omnium mandatorum praecipuum ac maxime necessarium est divino auxilio persolvamus.

Deo laus.

Theodori Lelii episcopi Tarvisini ad Ferdinandum Siciliae regem. (Ms. Qq. B. 6, n.2 della B. C. Pa.

Serenissimo domino Ferdinando Siciliae regi.

Serenissime princeps et invictissime rex post humilem et devotam comendationem. Inter coetera pietatis officia quae foelicis ac recolendae memoriae Pius pontifex maximus erga celsitudinem tuam dum viveret semper exhibuit illud vel maximum esse reor quod iustitiam tuae provectionis ad regnum tum litteris tum publicis legationibus omnibus populis et nationibus pratefecerat.

Parum enim illi erat te ad patrium regnum evexisse nisi etiam iustum et legitimum te regni possessorem ostenderet.

Maxime autem illi vera fuit obrectantibus Gallis si quoquo modo potuisset satisfacere vel si minus posset iudicii sui atque decreti palam rationem ostendere propter quod superiore anno cum litterae Francorum regis super ea re acriores ei directae fuissent me tunc feltrensem episcopum legavit in Gallias ut coram rege universisque proceribus iustitiam tuam causamque tuerer quod quidem munus et oboedientiae iure et debito eius necessitudinis qua tuae maiestati devincor libenter recepi.

Memineram quippe me ex apprutina provincia et civitate Terramo _ pater nam originem ducere quae licet ad Venetorum urbem propellentibus intestinis factionibus translata fuisset paternae tamen et avitae necessitudinis iure non amiseram.

Profectus itaque summi pontificis iussu ad Francorum regem ubi in publica contione et frequenti procerum conspectu apostolici iudicii rationem reddidi.

Iustitiam investiturae tibi concessae ita defendi tantisque divini et humani iuris sententiis ac testimoniis roboravi et omnes qui aderant mirarentur tam apertam solidamque iustitiam suae genti prius non anno fuisse ipse quoque rex qui antea frequenti sermone pontificis damnare et sui generis iniuriam quaeri consueverat non solum nihil obiicere potuit sed ex iracundia ad aequitatem lenitatemque conversus in ipso coetu multa de presentis tui sapientia et gloria multa de tua virtute protulerit et quia obtrectatores palam maledixerant et multorum aures infecerant palam respondendum fuit et quod verbo insinuari omnibus non potuerat scripto erat intrimandum idcirco qua in regio consilio publice dixeram actis notario scriptis aedidi et per Gallias maxime in Parisiorum civitate exemplaria multa dispersi.

Cum autem ex Digione reverterem Mediolani iter faciens insignis et praestantissimus eques Antonius Cincinelus apud Insubrium ducem legatus tuus ad quem concionis habitae fama pervenerat magno _ studio sibi edi quae dixeram postulavit et cum legisset maiorem immodum hortatus est ut exemplar tuae serenitati transmitterem.

Cumque ergo verecunde negarem ac dicerem rudem ac indigestam molem tuae celsitudini quae a teneris annis optmis studiis et liberalibus disciplinis erudita fuerit offerri non debere praestitit illa dicens non tamen rem ipsam insinuandam esse quam fidem in eam devotionemque hoc exemplo mostrandam.

Quibus verbis persuasus statueram pridem qualescumque nugas meas tuae maiestati transmittere sed multa interciderunt peregrinationum et aegritudinum impedimenta.

At dum proxime ad salutandum adorandumque novum pontificem ex more tui legati venissent opportunum mihi tempus visum est exequi quod ante conceperam sermone.

Itaque habito cum spectatissimo milite Antonio Carraffa oratore tuo cui prius mandavi ut me nuper in pontificis clientelam et familiaritatem assumptum tuae serenitatis usibus obsequiisque dicaret rogavi ut libellum ipsius orationis in Galliis habitae tuae maiestati mitteret vel certe ipse perferret.

Leget igitur tuae maiestatis dignati orationem quidem incultam sed magna fide et animi sinceritate depromptam veniam daturis ruditioris incultiorisque sermonis quem quidem oportuit pro ingenio audientium coepere et verborum ordinationem pro gentis illius capacitatis dirigere.

Serenitatem tuam foelicem atque incolumem longevo Divinitas sancta custodiat clementissime ac gloriosissime rex.

Romae ex palatio apostolico X octobris 1464.

Serenissimae maiestatis tuae devotissimus et obsequientissimus servulus Theodorus episcopus tarvisinus referendarius apostolicus.